Spis treści
Zagadnienie oceniania osiągnięć uczniów należy do najgoręcej dyskutowanych we współczesnej dydaktyce. W autorytarnych systemach dydaktycznych przecenia się rolę oceniania i nadużywa go, wykorzystując przekazywanie informacji o osiągnięciach lub częściej – braku osiągnięć uczniów, do podniesienia autorytetu nauczyciela i zwiększenia jego władzy. W humanistycznych systemach dydaktycznych poszerza się zakres oceny osiągnięć do „oceniania całego ucznia” jako niepodzielnej i oryginalnej postaci, a zarazem wzbrania się przed normowaniem wymagań, które mogłoby ulokować szkołę, dość zbiurokratyzowaną instytucję, ponad żywym i wrażliwym młodym człowiekiem (Niemierko 1999).
Kontrola i ocenianie ucznia jest jedną z najtrudniejszych czynności nauczyciela w procesie nauczania i uczenia się. Ważną rolę w prawidłowym ocenianiu odgrywa opracowanie właściwych kryteriów oceny i kontroli ucznia. Jak ustalić kryteria, co brać pod uwagę - będąc jednocześnie w zgodzie z zarządzeniem MEN (Rozp. MEN 2001), które w paragrafie 6 określa, że „przy ustalaniu oceny z wychowania fizycznego - jeżeli nie są one zajęciami kierunkowymi – należy w szczególności brać pod uwagę wysiłek wkładany przez ucznia w wywiązywanie się z obowiązków wynikających ze specyfiki tych zajęć”. Nadrzędne zadanie spoczywające na nauczycielu to określenie celów kontroli i oceny oraz rzetelnych i jednoznacznych kryteriów. Kryteria oceny muszą być jasno i szczegółowo przedstawione uczniom na pierwszej lekcji wychowania fizycznego w nowym roku szkolnym. Powinny być one także zapisane i wywieszone w widocznym miejscu w szkole. Ocena szkolna ucznia, w tym także z wychowania fizycznego, powinna być: racjonalna, sprawiedliwa, obiektywna, rzetelna, uczciwa, porównywalna, dokładna, a przede wszystkim „ludzka”. Konstytutywny opis wyżej wymienionych cech zaprezentowali w swoich pracach (Denek 1977, Denek i Kuźniak 1980, Denek, Gnitecki i Kuźniak 1984).
Ocenianie nie było obce polskiej szkole, jednak nie funkcjonowało w niej w takim wymiarze i kształcie, jak to ma miejsce w reformie systemu edukacji (Denek i Kuźniak 1980, Stróżyński i Giermakowski 1999). W dokonującym się procesie przemian edukacyjnych kontrola i ocena stały się przedmiotem krytyki, szczególnie z wychowania fizycznego, gdzie ocenianie osiągnięć ucznia zawsze sprawiało nauczycielom wiele trudności (Denek i Hyżak 2003).
W projekcie reformy systemu edukacji („Projekt...” 1998) określono, że zmiany w szkolnym ocenianiu uczniów mają doprowadzić do tego, że będzie się oceniać: co innego - pracę i postępy - nie stan; inaczej - promując do rozwoju, wyraźniej wskazując uczniowi, co osiągnął, co zrobił dobrze, ile potrafi - nie, czego nie umie; z pełniejszą niż dotychczas informacją o aktywności, postępach, trudnościach, specjalnych uzdolnieniach uczniów. Wewnątrzszkolny system oceniania dotyczyć ma bieżącego oceniania uczniów. Ma im uświadamiać stopień opanowania wiadomości i umiejętności, wdrażać do systematycznej pracy, a także dawać informację nauczycielom o efektywności stosowanych metod i organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej. Do obowiązków każdego nauczyciela powinno należeć określenie szczegółowych wymagań edukacyjnych, wynikających z realizowanych przez niego programów zajęć szkolnych, oraz określenie sposobów sprawdzania i kryteriów oceniania osiągnięć uczniów („Projekt...” 1998).
W polskim systemie edukacji stosuje się oceny wyrażane stopniami w skali od 1 do 6, a w kształceniu zintegrowanym – I etapie edukacji – ocenę opisową. Ocena opisowa występuje czasami na wyższych poziomach edukacji w eksperymentalnych i innowacyjnych placówkach oświatowych. Ocena opisowa, według B.Niemierki (1999), jest nieformalną informacją o wyniku kształcenia z rozbudowanym komentarzem pisemnym. Może być połączona z wystawieniem stopnia szkolnego lub, zwłaszcza a najniższych klasach, samowystarczalna. Teoretycy oceniania szkolnego wytykają ocenie opisowej brak precyzji pojęciowej, mieszanie opisu osiągnięć z opisem zachowań, skłonność do metaforyki lub, przeciwnie, popadanie w szablonowość (Krope 1994). Wymuszanie obszernego komentarza do stopni szkolnych może być dla nauczycieli uciążliwe, ale dobrze wdraża uczniów do odbioru znaczenia treściowego tych stopni.
Aby uniknąć nadmiernych sugestii i emocji przy ocenianiu, konieczne jest wypracowanie jednolitego, wewnątrzszkolnego systemu oceniania, który da uczniom rzetelną wiedzę i umiejętności, zmotywuje do nauki i pozwoli określić własne stanowisko w grupie rówieśników. Tworząc wewnątrzszkolny system oceniania należy pamiętać o wielu czynnikach psychologicznych i społecznych, mających wpływ na oceniającego i ocenianego (Kosińska 2000).
Szkolnego systemu oceniania nie można budować w próżni. Zależy on od wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Wśród najważniejszych czynników można wyróżnić: umiejętne wykorzystanie dokumentów prawno-oświatowych (podstawy programowe, rozporządzenia MENiS w sprawie klasyfikowania i promowania oraz inne dokumenty istotne w przygotowaniu się do opracowania systemu), standardy osiągnięć i wymagań, system egzaminów zewnętrznych, osoby zaangażowane w tworzenie szkolnego systemu oceniania, program szkoły, zasoby szkoły, stan wiedzy i doświadczeń pedagogicznych nauczycieli, oferty rynku wydawniczego i inne. Jakkolwiek nie można lekceważyć i pominąć żadnego z wyżej wymienionych czynników, przecież to ludzie decydują o sukcesie lub niepowodzeniu szkolnego systemu oceniania. Ów system powinien odpowiadać ich potrzebom i oczekiwaniom. Wydaje się, że najważniejsi w procesie tworzenia i prawidłowego funkcjonowania systemu oceniania są uczniowie, nauczyciele, rodzice oraz nadzór formalny i merytoryczny.
Z punktu widzenia uczniów system powinien zapewniać: bezpieczeństwo, jasne i proste reguły, takie same zasady na wszystkich przedmiotach, możliwość oceny własnych postępów, znajomość swoich osiągnięć w każdej chwili, możliwość porównania z innymi, motywację, dostrzeganie wszelkich postępów, dużą informacyjność. W opinii nauczycieli system powinien zapewniać: dużą informacyjność, różnorodność źródeł, zgodność ze standardami, łatwość stosowania, bezpieczeństwo (niezmienność reguł między klasami). Według rodziców system powinien się charakteryzować: dużą informacyjnością, prostotą i łatwością zrozumienia, możliwością porównania osiągnięć dziecka z innymi, pewnością sukcesu dziecka. Dla nadzoru pedagogicznego system powinien spełniać: zgodność ze standardami osiągnięć i wymagań, porównywalność między szkołami, zgodność z prawem (Chodnicki i wsp. 1999).
Dobrze zbudowany szkolny system oceniania powinien odpowiadać określonym kryteriom merytorycznym. W związku z powyższym w Centralnym Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Warszawie opracowano program „Nowa Szkoła”, który zawiera wiele cennych uwag o tworzeniu efektywnego szkolnego i przedmiotowego systemu oceniania (Chodnicki i wsp. 1999). Program ten zawiera między innymi sześć postulatów, które szczegółowo charakteryzowały współczesne systemy oceniania:
postulat: użyteczność - ocenianie powinno wskazywać, co jest najważniejsze dla uczniów w procesie uczenia się i być na to nakierowane;
postulat: wspomaganie procesu uczenia się i nauczania – ocenianie powinno wspierać i wzmacniać proces nauczania i uczenia się. Aby spełnić ten postulat to: ocenianie musi być integralną częścią procesu nauczania i uczenia się; ćwiczenia i zadania powinny angażować uczniów; oceniając musimy bazować na tym, co wiemy o uczeniu się i rozwoju ucznia; ocenianie stwarza okazje do samooceny i podnoszenia jakości pracy ucznia.
postulat: wielowątkowość – w procesie oceniania powinno się stwarzać sytuacje, w których każdy uczeń będzie miał możliwości do zademonstrowania swej wiedzy i umiejętności. Należy przy tym pamiętać, że: (1) każdy uczeń może demonstrować swą wiedzę i umiejętności różnymi metodami i drogami, w różny sposób, mając prawo do wyboru; (2) uczniowie mają rozmaite doświadczenia środowiskowe, kulturowe, etniczne i socjalne, które mogą mieć znaczący wpływ na rozumienie problemów, ich rozwiązanie i uzasadnianie; (3) wyniki procesu oceniania powinny motywować uczniów do uczenia się na wyższych poziomach, ocenianie powinno dostarczyć informacji o tym, czego uczeń się już nauczył i o tym czego powinien się uczyć w najbliższej przyszłości, aby podnieść swoje kompetencje; (4) wszystkie osoby biorące udział w procesie oceniania powinny być w stanie zinterpretować wyniki, oceniać efektywność nauczania, zaplanować działania na przyszłość.
postulat: otwartość – każdy aspekt i faza oceniania powinny być dostępne dla wszystkich zainteresowanych i otwarte na proces analizy i weryfikowania. Otwartość oznacza, że: (1) nauczyciele są zaangażowani w każdy etap procesu oceniania, począwszy od planowania i budowy narzędzi, a skończywszy na wnioskowaniu; (2) uczniowie wiedzą, czego się uczą i czego będą się uczyć oraz czego się od nich oczekuje, aby mogli porównywać swoje osiągnięcia ze znanymi im standardami; (3) Standardy, a także inne dokumenty, są publikowane i znane szkołom, rodzicom, pracodawcom, środowisku; (4) przykładowe ćwiczenia, kryteria punktowania zadań, przykłady prac uczniów są publikowane i powszechnie dostępne; (5) wyniki badań i wnioski z nich wypływające są upowszechnianie poprzez publikacje.
postulat: pewność wnioskowania – materiał zgromadzony w procesie oceniania powinien umożliwiać wysoką pewność wnioskowania co do umiejętności i kompetencji uczniów. Należy więc: (1) bazować na ćwiczeniach, które w sposób klarowny formułują oczekiwania w stosunku do wiedzy, umiejętności i postaw; (2) wykorzystywać różnorodne źródła informacji dotyczących umiejętności ucznia i różne formy notowania jego osiągnięć; (3) uprzedzać i eliminować ujemne wpływy różnych elementów; (4) stosować w nauczaniu ćwiczenia i problemy, które będą używane w procesie oceniania.
postulat: spójność wewnętrzna – każdy składnik systemu oceniania powinien być zgodny ze standardami nauczania, standardami oceniania, programem rozwoju szkoły. Niezależnie od tego, czy ocenianie dokonywane jest przez nauczyciela, czy też osobę z zewnątrz powinna być zapewniona: (1) zgodność celów oceniania z programami nauczania; (2) zgodność testów, zadań i problemów z planem i celami oceniania; (3) możliwość stosowania ekspertyz w każdym momencie procesu oceniania.
Należy założyć w procesie tworzenia szkolnego systemu oceniania, że (1) każdy uczeń jest w stanie rozwijać się i czynić postępy w nauce; (2) notowanie postępów i osiągnięć ucznia jest potrzebne dla wielu różnych celów i wielu różnych podmiotów procesu edukacyjnego; (3) dla różnych celów informacja powinna być dostarczana z różnych źródeł, różnymi sposobami i gromadzona w różny sposób.
Przystępując do budowania przedmiotowego systemu oceniania każdy nauczyciel, a raczej grupa nauczycieli jednoprzedmiotowych, ma do dyspozycji trzy możliwości. Można przyjąć gotowe rozwiązanie (np. z publikacji, innej szkoły), można wybrane dobre rozwiązanie zaadaptować do warunków danej szkoły lub można zbudować własny – autorski system od podstaw. Proces tworzenia przedmiotowego systemu oceniania jest w bardzo znaczącym stopniu podobny do budowy szkolnego systemu oceniania, a na pewno musi się w istotnym stopniu opierać na systemie, który funkcjonuje w danej szkole. Dydaktycy podkreślają, że przedmiotowy system oceniania powinien uwzględniać: wiedzę przedmiotową, rozwiązywanie zadań i problemów, komunikowanie się, uzasadnianie, argumentowanie i przekonywanie, kreatywność oraz gotowość do stosowania przedmiotu (Hudańska 1999, Misiarek 1999, Składanowski 2001).
Pomimo, iż zreformowane systemy oceniania funkcjonują w polskich szkołach niespełna od czterech lat, to można w fachowej literaturze znaleźć już analizy naukowe tego problemu. T.Maszczak (2003) wraz z zespołem analizując szkolne i przedmiotowe systemy oceniania będące zbiorami wymagań, którym ma sprostać uczeń, aby otrzymać pozytywne oceny semestralne i końcoworoczne w przyjętej powszechnie sześciostopniowej skali ocen stwierdził, że są one w większości dobrze lub średnio dobrze znane uczniom. Tylko 14% uczniów przyznaje, że nie zna tych kryteriów. T.Maszczak przyjął więc, że blisko 90% badanych uczniów jest zorientowanych w stosowanych kryteriach, a to oznacza, że faktycznie nauczyciele wychowania fizycznego zgodnie z założeniami szkolnych regulaminów informują uczniów o obowiązujących zasadach oceniania. Według opinii uczniów nauczyciele w większości stosują kryteria postulowane w szkolnych i przedmiotowych systemach oceniania, modyfikując je w zależności od konkretnych grup uczniowskich, pozostając przy tym w zgodzie z ogólnymi zasadami oceniania stosowanymi w danej szkole. Badania T.Maszczaka (2003) wskazują, że stosowane kryteria oceniania oraz ich aprobata – zarówno ze strony oceniających, jak i ocenianych – wpływają korzystnie na wyniki uzyskiwane przez uczniów oraz jakość współpracy nauczycieli i rodziców. Ocena osiągnięć uczniów prowadzona w klimacie aprobaty edukacyjnej może mieć także pozytywny wpływ na doraźne i prospektywne postawy uczniów wobec kultury fizycznej. Niestety z wyżej cytowanych badań wynika również, że nadal funkcjonuje duża grupa nauczycieli wychowania fizycznego rezerwująca oceny celujące jedynie dla uczniów uzyskujących najlepsze wyniki w sporcie szkolnym (Maszczak 2003).
Z badań wrocławskich (Lewandowski, Gawrońska 2003) wynika, że przedmiotem kontroli i oceny z wychowania fizycznego przeważnie były takie elementy, jak: frekwencja i strój sportowy, postawa, określone umiejętności ruchowe i poziom sprawności motorycznej, udział w życiu sportowym lub rekreacyjnym szkoły, postęp w sprawności motorycznej i umiejętnościach ruchowych oraz wiedza z zakresu kultury fizycznej. Wymagania, jakie musi spełnić uczeń aby otrzymać ocenę celującą, są w poszczególnych badanych wrocławskich szkołach bardzo zróżnicowane. Przeważnie jednak oczekuje się od ucznia: nienagannej frekwencji i wzorowej postawy, wysokiej sprawności fizycznej i ruchowej oraz dostrzegalnego w roku szkolnym postępu w tym zakresie, czynnego udziału w życiu sportowym lub rekreacyjnym szkoły, spełnienia wymagań z zakresu umiejętności ruchowych i sprawności fizycznej, reprezentowania szkoły w zawodach sportowych. W niektórych szkołach dodatkowo uczniowie musieli trenować w klubie sportowym lub posiadać klasę sportową! Stwierdzono również, że niewielką część analizowanych systemów oceniania z wychowania fizycznego można uznać za w pełni zgodną z nową podstawą programową oraz wpisującą się w nią najlepiej koncepcją wychowania fizycznego rozumianego jako wychowanie do wartości ciała (Lewandowski, Gawrońska 2003).
M.Bogdański (2002) badając szkolne systemy oceniania stwierdził, że mimo dotychczasowych prób przebudowania, system wewnętrznego oceniania w szkole wymaga dalszego wnikliwego analizowania i optymalizowania. Wobec ujawnionych niespójności trudno jest akceptować obecne rozwiązania oraz te rozwiązania nowe, które owe niespójności sankcjonują w reformującej się szkole (Bogdański 2002).
Nauczyciel przygotowując się do przygotowania własnego autorskiego przedmiotowego systemu oceniania powinien, według U.Supińskiej i M.Kubler (2003), postępować w myśl pewnej koncepcji. Proponują one następujący tok postępowania przy konstruowaniu koncepcji oceniania osiągnięć uczniów w szkole: 1) analizę zadań ogólnych szkoły; 2) analizę i syntezę celów edukacyjnych, zadań szkoły, treści programowych; 3) szczegółową analizę szkolnego systemu oceniania; 4) dokonanie diagnozy osobniczej, grupowej i środowiskowej; 5) opracowanie autorskiego programu lub planu pracy; 6) sformułowanie zadań kontrolno-oceniających; 7) opracowanie systemu oceny z wychowania fizycznego zgodnie z wymogami szkolnego systemu; 8) udostępnienie koncepcji oceniania z wychowania fizycznego uczniom na początku roku szkolnego; 9) stworzenie uczniom i rodzicom możliwości negocjacji i akceptacji systemu oceniania. Proponowany model oceny szkolnej nie rozwiąże dylematów związanych z kontrolą i oceną w szkolnym wychowaniu fizycznym, może jednak ułatwić nauczycielom konstruowanie własnych koncepcji, które powinny być elastyczne, konkretne, klarowne i modyfikowalne (Supińska i Kubler 2003).