Ocena szkolna jest informacją o wyniku kształcenia wraz z komentarzem dotyczącym tego wyniku. Komentarz dotyczy zwykle: warunków uczenia się, sposobu uzyskania informacji o wyniku oraz poprawnej interpretacji wyniku, sposobu wykorzystania tej informacji w toku dalszego uczenia się (Niemierko 1999).
Wyniki kształcenia mogą być przedmiotem pomiaru dydaktycznego, a niektóre warunki uczenia się także podlegają pomiarowi. Związek między tymi dwiema grupami zmiennych może być jednak zwykle opisany tylko w kategoriach statystycznej współzmienności, to jest mniej lub bardziej regularnej zbieżności zjawisk w czasie i przestrzeni, nie zaś jako stała zależność przyczynowa. Wskutek tych ograniczeń komentarz do wyniku kształcenia musi być określony jako informacja o ważnych okolicznościach oraz jako opinia autora wypowiedzi, a nie jako pełne wyjaśnienie przyczyn i skutków danego wyniku kształcenia. Tak więc ocena szkolna zawiera elementy w pewnym stopniu zobiektywizowane i elementy subiektywne (Niemierko 1999).
Ocenianie jest procesem i systemem, który ma wspomagać pracę nauczycieli i rodziców nad sprawnym i mądrym wchodzeniem w życie młodego pokolenia. Ocenianie ma pomóc uczniowi, a pomoc ta sprowadza się do takich aspektów, jak (Kosińska 2000):
Poznanie własnych możliwości – poddając się ocenianiu uczeń dowiaduje się, jaki posiada zakres wiedzy z danej dziedziny, jakie musi nabyć umiejętności i co jeszcze powinien zrobić, aby podnieść swój poziom wiedzy. Wystawiając ocenę cyfrową, nauczyciel informuje, jakie miejsce w skali 1-6 uczeń zajmuje pod względem posiadanych umiejętności i wiadomości. Ta informacja jest rzetelna przy jednoczesnym stosowaniu komentarza do oceny cyfrowej i przy założeniu, że uczeń zna kryteria ocen na dany poziom.
Rozwój psychospołeczny – ocena ma wpływ na określenie siebie w stosunku do innych osób w tej samej grupie społecznej. Uczeń otrzymujący ocenę słowną i cyfrową kontroluje swój status ucznia w grupie rówieśniczej i może zmieniać go, sterując swoim procesem uczenia się, podnosząc kwalifikacje i kompetencje. Tym samym może przejść do grupy społecznej o wyższym statusie uczniowskim. Ocena może jednak spowodować obniżanie się lub podnoszenie statusu – w zależności od poczucia sprawiedliwego oceniania. Takie poczucie może zapewnić uczniowi właściwy komentarz nauczyciela, uzasadniający ocenę i wskazujący właściwy i pożądany kierunek edukacyjnego działania. Wyjaśnienie przez nauczyciela zasadności wystawionej oceny ma niewątpliwie wpływ na wszechstronny rozwój ucznia. Rozwijają się głównie wskaźniki sfery psychicznej tj.: spostrzeganie, analiza dedukcji, logiczne myślenie, pamięć, orientacja itp. Musi jednak dziecko mieć świadomość, że jest w stanie sprostać takim wymaganiom i wie, co w tym zakresie powinno zrobić. Nadzieja na poprawę oceny może i powinna działać mobilizująco na zaangażowanie ucznia w naukę.
Budowanie właściwej motywacji. Ocenianie może być i prawdopodobnie jest istotnym czynnikiem motywacyjnym. Wystawienie i skomentowanie oceny przyczynia się do wzbudzenia nadziei, że może być lepiej przy spełnieniu określonych przez nauczyciela warunków oraz że poziom wiedzy, umiejętności i postaw plasuje się w adekwatnym miejscu skali ocen szkolnych. Motywacja do nauki oparta jest zawsze na poczuciu zadowolenia i nadziei werbalizowanej przez osobę znaczącą i kompetentną czyli nauczyciela. Nieznaczący i niekompetentny, bez autorytetu nauczyciel nie będzie pozytywnie wpływał na motywację uczniów do nauki, do samorozwoju, do autokreacji.
Kształtowanie zainteresowań. Odpowiedni komentarz do oceny, zachęcający ucznia do pracy nad własna karierą, może mieć decydujący wpływ na ukierunkowanie, rozwój i utwierdzenie zainteresowań związanych z danym przedmiotem, obszarem edukacyjnym. Ocena może niestety także zniechęcić ucznia do nauki, do doskonalenia wiedzy i umiejętności.
Nabywanie wiedzy. Stan wiedzy i umiejętności musi być co jakiś czas sprawdzany i oceniany, aby uczeń zdawał sobie sprawę z własnych możliwości predyspozycji oraz by mógł podnosić poziom swoich kwalifikacji i kompetencji w danym zakresie (Kosińska 2000).
Te wszystkie warunki i cele oceniania będą spełnione, jeśli nauczyciel właściwie zrozumie proces oceniania, rzetelnie zbierze informacje o drodze edukacyjnej dziecka, a przede wszystkim jasno, precyzyjnie przekaże uczniowie informacje zwrotne, umożliwiające orientację we własnych możliwościach i postępach. Traktowanie oceny jako mechanizmu przymusu, nagradzania i karania kończy się zwykle zniechęceniem ucznia do nauki, do dbałości o własny wszechstronny i wielokierunkowy rozwój. Może się także skończyć negatywnym ocenianiem pracy nauczyciela przez rodziców i uczniów oraz porażką dydaktyczno-wychowawczą nauczyciela (Kosińska 2000).
B.Niemierko (1997) twierdzi, że ocenianie szkolne należy zasadniczo ulepszyć, ale nie da się tego zrobić drogą administracyjną, gdyż wymaga przebudowy całej dydaktyki. Dydaktyka ma się tak zmienić, by jej głównym walorem była skuteczność, a głównym przeciwnikiem - pozory skuteczności, wyrażające się m.in. ocenami bez pokrycia.
Według Ch.Gallowey’a (1998) ocenianie to proces zbierania informacji, formułowania sądów o informacjach oraz podejmowania decyzji. Ch.Gallowey (1998) sformułował także następujące cele oceniania:
Przewidywanie i selekcja - same przez się niewystarczające, jako że nie służą bezpośrednio ulepszaniu procesu uczenia się i nauczania.
Wywoływanie maksimum pożądanych zmian u poszczególnych uczniów - nie zaś sposób na wyselekcjonowanie na każdym poziomie tych, którzy „mogą”, i tych, którzy „nie mogą”.
Wprowadzenie informacji oceniającej w formie korygującego sprzężenia zwrotnego.
Ocenianie również:
jest procesem gromadzenia informacji zwrotnej;
jest integralną częścią procesu uczenia się i nauczania;
powinno służyć wspieraniu szkolnej kariery uczniów i ich motywowaniu (Chodnicki i wsp. 1999, Hudańska 1999).
Stopień szkolny jest symbolem (słownym, cyfrowym, literowym) spełnienia określonych wymagań programowych. Jego znaczenie jest zależne od wymagań, jakie zastosowano w sprawdzaniu osiągnięć danego ucznia, oraz od poziomu obiektywizmu sprawdzania osiągnięć, a pośrednio – także od innych właściwości sprawdzania, analogicznych do niezbędnych właściwości pomiaru dydaktycznego: trafności, rzetelności, dokładności, niezależności sytuacyjnej sprawdzania. Przy takim rozumieniu stopnia szkolnego pomiar sprawdzający stanowi model procesu sprawdzania osiągnięć, a teoria pomiaru sprawdzającego – ogólną teorię sprawdzania osiągnięć szkolnych. Stopnie szkolne tworzą określonej długości skalę stopni szkolnych, która, jak każda skala pomiarowa, jest systemem symboli przedstawiających wyniki pomiaru (Niemierko 1999).
Z.Jaworski (1968) określił, iż ocena ucznia z każdego przedmiotu powinna spełniać trzy funkcje:
dydaktyczną (informacyjną, sterującą) – ocena ma być miernikiem wyników pracy ucznia, określać, na jakim poziomie występuje wiedza, umiejętności i postawy ucznia, jakie są w nich luki, co należy uzupełnić w przyszłości.
wychowawczą (motywującą, aktywizującą) – poprzez ocenianie nauczyciel wpływa na sferę emocjonalną, wychowuje poprzez kształtowanie właściwych i pożądanych postaw i nastawień, rozwija zainteresowania nauką, pobudza wolę do samodzielnej pracy i brania odpowiedzialności za swój proces edukacyjny.
społeczną – wskazuje miejsce ucznia w grupie społecznej (np. klasie). Ocena daje informację o tym, jaką pozycję w kategorii ucznia dobrego osiąga konkretne dziecko, jaka jest obecna sytuacja i jakie mogą być prognozy (przewidywania) na przyszłość.
Ocena szkolna, ta wyrażona cyfrą lub słowna, musi mieć dla ucznia określoną wartość, z którą uczeń będzie się utożsamiał. Ocena będzie miała więc wartość dydaktyczną, wychowawczą i społeczną. Każda ocena wystawiana uczniowi, czy to w formie pisemnej, czy ustnej, czy za pomocą gestu, zawsze będzie spełniać wyżej wymienione trzy funkcje, często spełniane przez nieświadomych takiego działania nauczycieli.
Realne spełnienie niniejszych funkcji wydaje się możliwe w przypadku zastosowania oceny opisowej na zakończenie semestru lub roku szkolnego oraz zastosowania oceny wyrażonej stopniem w trakcie nauczania. Każda z tych funkcji ma swoje określone miejsce w procesie kształcenia.
Ocenie szkolnej dydaktycy przypisali dwie funkcje:
klasyfikacyjną - ocena jest wyrażona za pomocą umownego symbolu i służy zróżnicowaniu oraz podporządkowaniu uczniów zgodnie z pewną skalą;
diagnostyczną - wspieranie szkolnej kariery ucznia, monitorowanie jego postępów i określanie indywidualnych potrzeb (Hudańska 1999).
W dość oryginalny sposób wyróżnili rodzaje funkcji oceny szkolnej i ich zależności w stosunku do samej oceny D.Sołtys i M.K.Szmigiel w 1999 roku (p. tab.4).
Tab.4. Funkcje i zależności oceny szkolnej (Sołtys, Szmigiel 1999)
Ocenianie osiągnięć uczniów jest procesem ustalania i komunikowania ocen szkolnych. Proces ten ma wiele odmian, które można podzielić na dwa typy: intuicyjny i analityczny. Ocenianie intuicyjne jest oparte na przeświadczeniu, które pojawia się nagle i z dużą mocą w świadomości nauczyciela. Towarzyszy temu emocja, której ocenianie analityczne jest na ogół pozbawione. Ta emocja każe nauczycielowi bronić swego przekonania, które trudno zmienić, gdyż dochodzenie do niego nie podlega ścisłej kontroli (Niemierko 1999).
Wykonano wiele badań pokazujących zależność intuicyjnych ocen nauczycielskich od takich okoliczności, jak chwilowe usposobienie nauczyciela, płeć ucznia, wcześniejsze oceny danego ucznia i innych uczniów, pochodzenie społeczne i etniczne ucznia, kolejność ocenianych prac i wiele innych. Trafność nauczycielskich ocen intuicyjnych jest na ogół umiarkowana lub niska, ale największą ich wadą jest niemożność samokontroli procesu oceniania i trudność dokładnego objaśnienia sposobu uzyskania ocen. Uzasadnieniem oceny staje się subiektywna pewność oceny, to jest brak poczucia ograniczeń jej obiektywizmu. Ocen intuicyjna może być także broniona przez odwołanie się do ramowej skali stopni szkolnych lub przez przytaczanie wybranych faktów, ale będzie to zawsze dodawaniem argumentacji do decyzji o innej naturze niż logiczne wnioskowanie (Noizet i Caverni 1988, Niemierko 1990). Intuicję nauczycieli w zakresie pomiaru dydaktycznego należy kształcić przez przewidywanie i sprawdzanie osiągnięć uczniów w wybranych dziedzinach oraz przewidywanie i sprawdzanie wyników poszczególnych etapów procesu pomiarowego (Niemierko 1983).
Ocenianie analityczne obejmuje wykonywanie czynności składających się na proces pomiaru sprawdzającego. Im dokładniej te czynności są wykonywane, tym wyższy jest stopień analityczności oceniania (Niemierko 1999).
Zarówno ocenianie intuicyjne, jak i analityczne stanowią istotne części nauczycielskiego systemu kształcenia, są bowiem rodzajem współdziałania nauczyciela z uczniami, szczególnie doniosłym dla kariery szkolnej i zawodowej ucznia oraz dla ewaluacji tego systemu. Ważna rola oceniania w systemie edukacyjnym tłumaczy ograniczoną podatność nauczycieli na podręcznikowe wzory i rady w tym zakresie, bowiem wymiana tego elementu musiałaby pociągnąć za sobą daleko idące zmiany strukturalne systemu. Droga do podnoszenia jakości oceniania szkolnego jest dłuższa i trudniejsza niż przekazywanie wzorów i gotowych wyników, a jej początkiem jest systematyczne kształcenie nauczycieli w dziedzinie pomiaru dydaktycznego (Stiggins i wsp. 1989, Nitko 1989).
Największym negatywnym problemem związanym z ocenianiem jest bark obiektywności w formułowaniu kryteriów, a szczególnie w praktycznym wystawianiu stopni uczniom. M.Materska (1992, 1994) oraz G.Noizet i J.P.Caverni (1988) prowadzili intensywne badania nad ocenianiem szkolnym, przytaczając mnóstwo danych wskazujących na ogromną rozbieżność ocen wystawianych przez różnych nauczycieli za te same prace. Dotyczyło to także oceniania egzaminów zewnętrznych przez specjalnie powołane komisje, składające się nierzadko z wybitnych ekspertów. M.Materska (1994) przytoczyła wypowiedzi różnych badaczy problemu oceniania z wielu krajów, które można byłoby uogólnić do stwierdzenia, że aby przewidzieć stopień otrzymany przez ucznia na egzaminie, bardziej celowe jest poznanie egzaminatora (nauczyciela) niż samego ucznia. Trudno powiedzieć, ile jest w tym przesady, ale stwierdzano niejednokrotnie, że nawet oceny tego samego nauczyciela podlegają zmianom w czasie. Po upływie kilku miesięcy oceny tej samej pracy przez tego samego nauczyciela zmieniają się (Tyszka 1999).