Ocenianie z wychowania fizycznego jest koniecznym elementem procesu dydaktycznego, pozwalającym nauczycielowi na systematyczne gromadzenie, analizowanie i interpretowanie informacji o procesie dydaktycznym, jak i również na określenie stopnia realizacji zadań edukacyjnych. Nie można sobie wyobrazić procesu kształcenia, w którym miałoby miejsce nieuwzględnianie jednego z podstawowych działań pedagogicznych, jakim jest kontrola i ocena osiągnięć szkolnych uczniów (Denek i Kuźniak 2001).
W nauce dąży się do pewnego poziomu osiągnięć. Jeśli ten poziom jest niedokładnie określony, nie ma jasno sprecyzowanych kryteriów, człowiek zdobywający wiedzę i umiejętności nie wie, czy podąża we właściwym kierunku i czy robi postępy (Kosińska 2000).
W procesie kształcenia i wychowania fizycznego możemy wyróżnić cztery etapy kontroli i oceny. Pierwszy etap to określenie poziomu sprawności fizycznej, rozwoju fizycznego, zdrowia, umiejętności, wiadomości, zachowań, uwzględniając warunki środowiskowo-rodzinne i wychowawcze. Musimy więc wykonać diagnozę. Wynikiem pierwszego etapu są oceny wyjściowe (początkowe). Drugi etap to systematyczne ocenianie i kontrola w trakcie trwania semestru, roku szkolnego (oceny okresowe). Kolejnym etapem jest analiza osiągniętego celu, wyniku końcowego, czyli ocena końcowa (semestralna, roczna). Czwarty etap to planowanie, czyli prognozowanie osiągnięć uczniów, jego permanentne doskonalenie się.
Należy w tym miejscu odpowiedzieć na dwa pytania: co oceniać (przedmiot oceny) i jak oceniać (kryteria i zasady oceny). W wychowaniu fizycznym przedmiotem kontroli i oceny jest: poziom i postęp w sprawności fizycznej (zdolności motoryczne kondycyjne i koordynacyjne), poziom i postęp w umiejętnościach (techniczno-taktycznych, rekreacyjno-sportowych, utylitarnych, organizacyjnych), poziom i postęp w wiadomościach (wiedza o kulturze fizycznej), postawy, zachowania, zaangażowanie, aktywność na lekcji i zajęciach pozalekcyjnych, stosunek do lekcji itd. Nie mniej ważne jest jak oceniać, czyli jakie stosować kryteria, zasady i narzędzia oceny. Oceniamy uzyskiwanie norm sprawności fizycznej i umiejętności, postęp, wykorzystując indywidualizację, samoocenę i samokontrolę uczniów.
Proponuje się aby nauczyciel oceniał na wychowaniu fizycznym różne aspekty-przedmioty z wykorzystaniem określonych kryteriów (p. tab.5).
Umiejętności (techniczne, taktyczne, rekreacyjne, utylitarne, ruchowe, organizacyjne) oceniamy na podstawie zadań zrealizowanych przez nauczyciela w danej klasie. Należy skorzystać w tym przypadku z programu (planu autorskiego nauczyciela) nauczania oraz wynikających z kompetencji (osiągnięć) ucznia zawartych w podstawie programowej oraz standardach osiągnięć uczniów z wychowania fizycznego (Lepczyk i wsp. 2000). Istotne jest stosowanie następującej zasady: aby coś sprawdzić najpierw należy tego nauczyć. Dobór i liczba ocenianych zadań zależy od każdego nauczyciela, od jego rozkładu materiału nauczania, od procesu nauczania i uczenia się w danej klasie, u danego ucznia.
Istotne znaczenie w procesie edukacji ma ocena z wiadomości, a przede wszystkim ocena postawy ucznia, jego zaangażowania, aktywności, stosunku do lekcji, udziału w zajęciach lekcyjnych i pozalekcyjnych z wychowania fizycznego, stylu życia. Niezmiernie ważne są jednak jasne i czytelne dla ucznia kryteria tych ocen.
Najmniejsze znaczenie w ocenie wyrażonej stopniem ma określenie poziomu sprawności fizycznej uczniów. Znajomość poziomu sprawności fizycznej jest ważna, szczególnie w momencie planowania pracy nauczyciela wychowania fizycznego, ale nie może decydować o stopniu z wychowania fizycznego. Do oceny poziomu sprawności fizycznej wykorzystujemy różnego rodzaju próby testów sprawności. W piśmiennictwie europejskim i amerykańskim podkreśla się fakt łączenia sprawności fizycznej ze zdrowiem (ang. health related fitness), co ma swój wyraz w proponowanych testach sprawności fizycznej (p.tab.5).
Tab.5. Przedmioty i kryteria kontroli i oceny ucznia z wychowania fizycznego (Muszkieta 1998)
Podstawę ewaluacji osiągnięć z wychowania fizycznego winna stanowić obserwacja pracy uczniów, wypowiedzi i wykonywanie zadań. Ocena z wychowania fizycznego jako wynik ewaluacji ma uwzględniać indywidualne predyspozycje i możliwości uczniów. Ma ona stać się wypadkową ewaluacji w odniesieniu do: chęci – to znaczy wysiłku wkładanego w wywiązywanie się z zadań, postępu – czyli poziomu zmian w stosunku do diagnozy początkowej, postawy – czyli stosunku do partnera, przeciwnika, zaangażowania w przebieg zajęć i stosunku do własnej aktywności, rezultatu – czyli informacji o osiągniętych wynikach w sportach wymiernych, dokładności wykonania zadania, poziomu zdobytej wiedzy (Kierczak 2002).
W literaturze fachowej, szczególnie w czasopismach i materiałach metodycznych wydawanych przez ośrodki metodyczne można znaleźć wiele przykładów stosowanych kryteriów oceniania osiągnięć uczniów z wychowania fizycznego. Każdy projekt kryteriów oceniania uczniów ma swoje zalety i wady, a przede wszystkim jest możliwy do zastosowania w określonym środowisku szkolnym a nie w każdej możliwej placówce, bez względu na typ szkoły, wielkość miejscowości, tradycje i kulturę, środowisko biologiczne i społeczne itd. Poniżej zaprezentowano propozycje dwóch wybitnych nauczycieli – metodyków wychowania fizycznego: Mirosławy Śmiglewskiej (1997) i Janusza Bielskiego (1990) oraz nauczyciela wychowania fizycznego Stanisława Tyły (2001).
I. Propozycja kryteriów ogólnych oceny z wychowania fizycznego wg M.Śmiglewskiej (1997):
Ocena niedostateczna - nie stawia z wychowania fizycznego.
Ocena mierna:
w zajęciach uczeń uczestniczy niesystematycznie i bywa nieobecny bez usprawiedliwienia (50%),
nie jest przygotowany do ćwiczeń (brak stroju),
obniża się jego sprawność motoryczna,
wykazuje podstawowe braki w zakresie wymaganych umiejętności,
nie potrafi określić poziomu swojej sprawności i możliwości jej rozwoju.
Ocena dostateczna:
opuszcza zajęcia sporadycznie (30%),
wykazuje spadek sprawności motorycznej,
ma braki w wymaganych umiejętnościach,
nie potrafi określić poziomu swojej sprawności.
Ocena dobra:
jest prawie zawsze obecny na zajęciach, a nieobecności (10%) ma usprawiedliwione,
utrzymuje sprawność motoryczną na względnie stałym poziomie,
mimo dużych możliwości nie wykazuje jeszcze osiągnięć w rozwoju sprawności motorycznej i umiejętności ruchowych,
podejmuje próby oceny własnej sprawności.
Ocena bardzo dobra:
aktywnie i systematycznie uczestniczy w zajęciach,
systematycznie poprawia swoją sprawność motoryczną lub ma wysoką sprawność motoryczną i utrzymuje ją na stałym poziomie,
systematycznie rozwija swoje umiejętności sportowe lub ma wysokie umiejętności i utrzymuje je na stałym poziomie,
wykazuje dużą samodzielność i pomysłowość podczas zajęć,
potrafi posługiwać się normami sprawnościowymi i dokonuje samooceny,
swoją postawą zachęca innych do udziału w lekcjach.
Ocena celująca:
jak na ocenę bardzo dobrą (uwzględniamy również specyfikę, możliwość uczestnictwa w zajęciach wychowania fizycznego czynnych sportowców związaną z cyklami treningowymi),
osiąga wysokie miejsca w zawodach sportowych co najmniej międzyszkolnych,
jest wzorem na zajęciach wychowania fizycznego w szkole i środowisku propagując zdrowy styl życia.
II. Propozycja kryteriów oceniania ucznia z wychowania fizycznego wg J.Bielskiego (1990):
Ocena celująca (wybitna):
uczeń spełnia wszystkie wymagania na ocenę bardzo dobrą,
aktywnie uczestniczy w życiu sportowym na terenie szkoły, bądź też w innych formach działalności związanych z kulturą fizyczną,
zajmuje punktowane miejsca w zawodach ogólnopolskich, wojewódzkich, bądź międzyszkolnych, posiada klasę sportową.
Ocena bardzo dobra:
uczeń całkowicie opanował materiał programowy,
jest bardzo sprawny fizycznie,
ćwiczenia wykonuje z właściwą techniką, pewnie, w odpowiednim tempie i dokładnie, zna założenia taktyczne i przepisy dyscyplin sportowych zawartych w programie,
posiada duże wiadomości z zakresu kultury fizycznej i umiejętnie wykorzystuje je w praktycznym działaniu,
systematycznie doskonali swoją sprawność motoryczną i wykazuje duże postępy w osobistym usprawnianiu,
jego postawa społeczna, zaangażowanie i stosunek do wychowania fizycznego nie budzą najmniejszych zastrzeżeń,
bierze aktywny udział w zajęciach SKS i zawodach sportowych, nie jest to jednak działalność systematyczna.
Ocena dobra:
uczeń w zasadzie opanował materiał programowy,
dysponuje dobrą sprawnością motoryczną,
ćwiczenia wykonuje prawidłowo, lecz niedość lekko i dokładnie oraz z małymi błędami technicznymi,
posiadane wiadomości potrafi wykorzystać w praktyce przy pomocy nauczyciela,
nie potrzebuje większych bodźców do pracy nad osobistym usprawnianiem, wykazuje stałe i dość dobre postępy w tym zakresie,
jego postawa społeczna i stosunek do kultury fizycznej nie budzą większych zastrzeżeń,
nie bierze udziału w zajęciach pozalekcyjnych.
Ocena dostateczna (przeciętna):
uczeń opanował materiał programowy na przeciętnym poziomie, ze znacznymi lukami,
dysponuje przeciętną sprawnością motoryczną,
ćwiczenia wykonuje niepewnie, w nieodpowiednim tempie i z większymi błędami technicznymi,
wykazuje małe postępy w usprawnieniu motorycznym,
w jego wiadomościach z zakresu kultury fizycznej są znaczne luki, a wiedzę którą ma, nie potrafi wykorzystać w praktyce,
wykazuje małe postępy w usprawnianiu,
przejawia pewne braki w zakresie wychowania społecznego, w postawie i stosunku do kultury fizycznej.
Ocena słaba:
uczeń nie opanował materiału w stopniu dostatecznym i ma poważne luki,
jest mało sprawny fizycznie,
ćwiczenia wykonuje niechętnie i z dużymi błędami technicznymi,
posiada małe wiadomości z zakresu kultury fizycznej, nie potrafi wykonać prostych zadań związanych z samooceną,
nie jest pilny i wykazuje małe postępy w usprawnieniu,
na zajęciach wychowania fizycznego przejawia poważne braki w zakresie wychowania społecznego, ma niechętny stosunek do ćwiczeń.
Ocena niedostateczna:
uczeń jest daleki od spełnienia wymagań stawianych przez program,
posiada bardzo niską sprawność motoryczną,
wykonuje jedynie najprostsze ćwiczenia i w dodatku z rażącymi błędami,
charakteryzuje się praktycznie niewiedzą w zakresie kultury fizycznej,
ma lekceważący stosunek do zajęć i nie wykazuje żadnych postępów w usprawnianiu,
na zajęciach wychowania fizycznego wykazuje duże, rażące braki w zakresie wychowania społecznego.
III. Propozycja regulaminu oceniania z wychowania fizycznego wg S.Tyły (2001):
Ocena celująca:
uczeń nie pali papierosów, nie pije alkoholu, nie używa narkotyków,
przestrzega higieny osobistej, dba o estetyczny wygląd i prowadzi higieniczny tryb życia,
cechuje go wysoka kultura osobista i przestrzega zasad współżycia grupowego,
wykazuje troskę o bezpieczeństwo swoje i wszystkich kolegów,
stale podnosi poziom swojej sprawności fizycznej,
przystępuje do wszystkich sprawdzianów praktycznych i teoretycznych,
chętnie uczestniczy w rozgrywkach sportowych na terenie szkoły i poza nią,
pomaga w prowadzeniu i organizacji zajęć,
dba o sprzęt sportowy i chętnie podejmuje się czynności społecznych,
dopuszcza się jednokrotnego spóźnienia i jednokrotnego braku stroju.
Ocena bardzo dobra:
nie pali papierosów, nie pije alkoholu, nie używa narkotyków, prowadzi higieniczny tryb życia,
dba o higienę osobistą i estetyczny wygląd,
jest kulturalny wobec kolegów i nauczyciela,
jest koleżeński i chętnie pomaga słabszym,
dba o bezpieczeństwo swoje i innych,
systematycznie podnosi poziom swojej sprawności fizycznej oraz wiedzy o rozwoju psychofizycznym człowieka,
przystępuje do wszystkich sprawdzianów praktycznych i stara się uzyskiwać pozytywne wyniki,
chętnie reprezentuje szkołę, klasę w zawodach sportowych,
dopuszcza się dwukrotnego spóźnienia i dwukrotnego braku stroju.
Ocena dobra:
nie pali papierosów, nie pije alkoholu, nie używa narkotyków,
czynnie uczestniczy w zajęciach wychowania fizycznego,
przystępuje do większości sprawdzianów fizycznych i teoretycznych (ponad 70%) i stara się uzyskiwać pozytywne wyniki,
stara się podnosić swoje umiejętności i sprawność fizyczną,
dba o higienę osobistą i estetyczny wygląd,
przestrzega zasad bezpieczeństwa na zajęciach,
podporządkowuje się wszystkim poleceniom nauczyciela,
dopuszcza się trzykrotnego spóźnienia i trzykrotnego braku stroju.
Ocena dostateczna:
uczestniczy w co najmniej połowie zajęć wychowania fizycznego,
wykazuje chęć do poprawiania swojej sprawności fizycznej i nabywania nowych umiejętności,
przystępuje do większości sprawdzianów (50%),
swoim postępowaniem nie zagraża innym uczestnikom zajęć,
dba o higienę osobistą,
wykazuje chęć pomocy w drobnych pracach porządkowych,
dopuszcza się pięciokrotnego spóźnienia i pięciokrotnego braku stroju.
Ocena dopuszczająca:
minimum dziesięciokrotnie uczestniczył w zajęciach wychowania fizycznego,
przystąpił co najmniej dwukrotnie do sprawdzianów umiejętności i wiedzy,
nie łamie zasad bezpieczeństwa na lekcji,
nie jest agresywny wobec kolegów i nauczyciela,
nie przeszkadza nauczycielowi w prowadzeniu zajęć,
nie wykazuje chęci podnoszenia swoich umiejętności i sprawności fizycznej.
Ocena niedostateczna – nie stawia.
Powyższe propozycje kryteriów oceniania osiągnięć ucznia z wychowania fizycznego są bardzo podobne i zawierają różne obszary kontroli i oceny: postawy i zachowania ucznia, umiejętności ruchowe i organizacyjne, sprawność fizyczną oraz wiadomości. Dostrzegany jest jednak brak uszczegółowienia praktycznego działania nauczyciela w stosowaniu tychże procedur. Trudno jest zinterpretować następujące zapisy: „obniża się sprawność motoryczna ucznia”, „uczeń wykazuje spadek sprawności fizycznej”, „uczeń opanował materiał programowy ... ze znacznymi lukami” itd. Można również zadać pytanie, a szczególnie uczeń powinien być tym zainteresowany - czy aby otrzymać np. ocenę dobrą trzeba spełnić wszystkie założone kryteria, czy wystarczy jedno, a może kilka? Które są ważniejsze kryteria, na jakie większą uwagę będzie zwracał nauczyciel w procesie oceniania? Zapoznając się z tymi i innymi propozycjami oceniania uczniów z wychowania fizycznego czasami trudno jest stwierdzić tak proste zastosowanie praktyczne. Propozycje powyższe nie są więc idealne, zawierają różnego rodzaju błędy i sprzeczności. Są to tylko propozycje, które mądry i kompetentny nauczyciel zastosuje i wykorzysta w zakresie, który uzna za właściwy i pożądany, szczególnie uwzględniając własne środowisko społeczno-szkolne.
Na uwagę mogą zasługiwać inne propozycje oceniania osiągnięć uczniów z wychowania fizycznego opublikowane w okresie funkcjonowania reformy systemu edukacji w Polsce na łamach periodyku „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” (Bober 2003, Dąbrowska 2003, Majer 2003, Rostkowska 2003, Tywoniuk-Małysz 2001, Żołyński 2003).
Bez względu na zastosowane szczegółowe kryteria każdy nauczyciel powinien wykazać się logicznym myśleniem i praktycznym wykorzystywaniem zasady indywidualizacji. Nie zależnie od sytuacji, zawsze w ocenianiu należy się kierować przede wszystkim dobrem ucznia. Natomiast szkoła, poprzez nauczycieli, powinna tak przygotować ucznia, aby swoje sukcesy i niepowodzenia mógł oceniać z perspektywy samorozwoju, samokształcenia oraz samodoskonalenia (Madejski 2000, 2003).