Reformator systemu edukacji w Polsce, tzn. Ministerstwo Edukacji Narodowej, narzucił na szkoły obowiązek stworzenia wielu nowych dokumentów oświatowych, obok oczywiście zmian programowych. Szkolne i przedmiotowe systemy ocenianie stanowiły ważną część tej dokumentacji. Szkolny i przedmiotowy system oceniania mają dotyczyć bieżącego oceniania osiągnięć uczniów, a przede wszystkim mają one stanowić wizję szkoły, pewną określoną filozofię działania opartą na solidnych podstawach prawnych i merytorycznych. Celem funkcjonowania systemów oceniania jest uświadamianie uczniom stopnia opanowania wiadomości i umiejętności, wdrażanie do systematycznej pracy nad własną karierą szkolną i pozaszkolną, zbieranie informacji przez nauczycieli o efektywności i skuteczności stosowanych metod i organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej. Do obowiązków każdego nauczyciela powinno należeć określenie szczegółowych wymagań edukacyjnych, wynikających z realizowanych programów zajęć szkolnych oraz określenie sposobów sprawdzania i kryteriów oceniania osiągnięć uczniów. Ponieważ ma to być system, to powinien być opracowany przez zespół nauczycieli danego przedmiotu szkolnego np. wychowania fizycznego. Ten monolityczny zespół ludzi musi mieć wspólną drogę działania m.in. w zakresie oceniania osiągnięć uczniów. Ideą reformatora edukacji było także, to by „przedmiotowcy” opierali swoje systemy o szkolne systemy oceniania. Między obydwoma systemami oceniania musi istnieć bezwzględnie wspólny mianownik, nierozerwalna więź dydaktyczno-wychowawczo-organizacyjna. Innej drogi działania edukacyjnego nie ma.
W badaniach wykorzystano przedmiotowe systemy oceniania z wychowania fizycznego opracowane przez nauczycieli ze szkół podstawowych i gimnazjów województwa wielkopolskiego. Nie uwzględniono w badaniach szkół ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych, ponieważ ten etap edukacji nie obowiązywało opracowanie szkolnych i przedmiotowych systemów oceniania w roku szkolnym 1999/2000. Obowiązek ten miał objąć powyższe typy szkół od września 2002 roku.
W porozumieniu z Wielkopolskim Kuratorem Oświaty zwrócono się w 2000 roku do dyrektorów szkół podstawowych i gimnazjalnych z Wielkopolski o udostępnienie niezbędnej dokumentacji. Pismo z prośbą o przesłanie opracowanych i zatwierdzonych przez Radę Pedagogiczną systemów oceniania, podpisane przez Wielkopolskiego Kuratora Oświaty, wysłano do 650 placówek oświatowych z województwa wielkopolskiego. Zwrotnie otrzymano dokumentację od 25% zaplanowanych do badań szkół. Przyjęto założenie, że dokumentację przesłały tylko te szkoły, które formalnie wprowadziły do użytku oświatowego szkolne i przedmiotowe systemy oceniania. Prawdopodobnie, jak sugerował Wielkopolski Kurator Oświaty, pozostałe szkoły nie wypełniły jeszcze obowiązku opracowania takiej dokumentacji. Informacja ta stała się sygnałem dla nadzoru pedagogicznego do zainteresowania się sprawą.
Analizie poddano 162 przedmiotowe systemy oceniania ze szkół podstawowych (N=90) i gimnazjów (N=72) z Poznania, Leszna, Konina, Kalisza, Jarocina, Gostynia, Kościana, Rawicza, Obornik Wielkopolskich, Wrześni, Nowego Tomyśla, Ostrowa Wielkopolskiego, Piły i Gniezna.
Szkolne i przedmiotowe systemy oceniania, które otrzymano od dyrektorów szkół do analizy, były opracowane w pierwszym roku funkcjonowania nowego systemu edukacji w Polsce, w związku z tym mogły zawierać błędy i uproszczenia zagadnienia.
Przedmiotowe systemy oceniania z wychowania fizycznego poddano analizie i stwierdzono, że 34,8% systemów ze szkół podstawowych i 24,5% z gimnazjów zostało opracowanych bardzo dobrze, tzn. spełniło wybrane kryteria merytoryczne. Systemy te zawierały jasno sprecyzowane cele, przedmioty i kryteria oceniania, uwzględniały samokontrolę i samoocenę uczniów, opis metod i sposobów oceniania oraz form przekazywania informacji i współpracy z rodzicami. Ustalono, że 47,8% systemów ze szkół podstawowych i 51% z gimnazjów spełniła wymagane kryteria w stopniu dobrym. Żaden z analizowanych systemów nie uzyskał najniższej możliwej noty, tj. miernej (p.tab.166).
Tab.166. Ocena merytorycznej wartości przedmiotowych systemów oceniania z wychowania fizycznego [%]
Punktem wyjścia i jednocześnie najważniejszym elementem składowym przedmiotowego systemu oceniania są prawidłowo i trafnie określone cele oceniania, które muszą w znaczący sposób korelować z celami edukacyjnymi, zawartymi w długofalowych programach nauczania z wychowania fizycznego i rocznych planach dydaktyczno-wychowawczych poszczególnych nauczycieli. Stwierdzono, że zaledwie 17,4% analizowanych systemów oceniania ze szkół podstawowych i 33,3% z gimnazjów zawierało cele oceniania, które znacząco były związane ze znanymi powszechnie celami edukacyjnymi zawartymi w autorskich programach nauczania wychowania fizycznego, zatwierdzonych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu (p. tab.167).
Tab.167. Występowanie celów oceniania w przedmiotowych systemach oceniania z wychowania fizycznego [%]
Analizując przedmiotowe systemy oceniania zaobserwowano, że nauczyciele z 17,4% szkół podstawowych i 16,7% gimnazjów w kryteriach oceniania nie uwzględniają oceny niedostatecznej z wychowania fizycznego, a 47,8% szkół podstawowych i 66,7% gimnazjów stosuje system „plus i minus”, szczególnie w przedmiocie postaw i zachowań uczniów oraz aktywności i zaangażowania na lekcji. Co trzecie gimnazjum i co piąta szkoła podstawowa ma opracowany system punktowy oceniania osiągnięć uczniów. W systemach tych uczniowie w ciągu roku szkolnego uzyskują punkty za różnego rodzaju testy i sprawdziany, natomiast na zakończenie semestru punkty te są przeliczane na oceny wyrażone w skali od 1 do 6. Ponad 50% analizowanych systemów oceniania zawierało informacje dotyczące samooceny i samokontroli uczniów, a szczególnie stosowanych metod i sposobów oraz zakresów samooceny (p. tab.168).
Tab.168. Skale ocen i stosowane systemy oceniania osiągnięć uczniów z wychowania fizycznego [%]
Podsumowanie:
Zadaniem reformowanej polskiej szkoły jest określenie pewnego systemu wartości, który będzie akceptowany i przestrzegany przez całą społeczność szkolną. Opisując zasady szkolnego i przedmiotowego oceniania należy wskazać na system wartości. Program „Nowa Szkoła” proponuje korzystanie z wypracowanych przez nauczycieli doradców metodycznych postulatów szkolnego i przedmiotowego systemu oceniania. Wyróżniono sześć postulatów systemów ewaluacji: użyteczność, wspomaganie procesu uczenia się i nauczania, wielowątkowość, otwartość, pewność wnioskowania, spójność wewnętrzną (Hudańska 1999).
Prawidłowo i kompetentnie opracowany i realizowany przedmiotowy system oceniania stwarza duże szanse na realne zmiany w tym zagadnieniu edukacyjnym, na ocenianie bardziej współczesne i przyjazne rozwojowi każdego ucznia. W wielu przypadkach niestety stwierdzono brak korelacji między przedmiotowymi systemami oceniania z wychowania fizycznego a planami pracy dydaktyczno-wychowawczej, szczególnie w zakresie stawianych celów edukacyjnych i oceniania. Trudno oprzeć się wrażeniu, że przedmiotowe systemy oceniania były tworzone przez nauczycieli wychowania fizycznego w oderwaniu od opracowanego planu działania dydaktyczno-wychowawczego. W przyszłości istotnym zadaniem nadzoru pedagogicznego winno być monitorowanie podstawowych dokumentów szkolnych tj. plany i programy dydaktyczno-wychowawcze oraz szkolne i przedmiotowe systemy oceniania, a także, a może przede wszystkim ich realizacja praktyczna.