Badaniami objęto dwie grupy młodzieży:

Młodzież do badań kwalifikowana była przez lekarza, po wykluczeniu zaburzeń hormonalnych, a za przyczynę nadmiernej masy ciała uznano otyłość prostą. Stopień nadwagi i otyłości określono na podstawie wartości wskaźnika wagowo-wzrostowego BMI.

a) Badania osób zakwalifikowanych do grupy I przeprowadzono w latach 1999-2002 podczas 28-dniowych turnusów rehabilitacyjnych. Turnusy w kolejnych latach odbywały się zawsze w miesiącu lipcu. Na turnusie rehabilitacyjnym stosowano dietę niskoenergetyczną i zwiększoną aktywność fizyczną oraz wykłady i konsultacje jak w grupie II. Dieta dostarczała około 1300 kcal na dobę (tab. II). Odpowiada to średniej wartości podstawowej przemiany materii dla prawidłowej masy ciała w wieku 15-16 lat [Ziemlański, 1996]. Dzienna racja pokarmowa podzielona była na pięć posiłków. Każdy posiłek zawierał warzywa i owoce będące źródłem witamin, składników mineralnych i błonnika pokarmowego. Białko w racji pokarmowej pochodziło z niskotłuszczowego mleka i jego przetworów oraz mięsa drobiowego i ryb. Zawartość cholesterolu w dziennej racji pokarmowej nie przekraczała 300 mg. Nienasycone kwasy tłuszczowe pochodziły głównie z olejów roślinnych. Badanym nie ograniczano spożycia płynów w postaci niegazowanej wody mineralnej, czarnej kawy zbożowej bez cukru i herbaty miętowej.

Tabela II Średnia wartość energetyczna diety oraz udział białek, tłuszczów i węglowodanów (młodzież poddana kompleksowej terapii redukcji masy ciała)

Trzy razy w tygodniu badani wykonywali 30-minutowy wysiłek na ergometrze rowerowym, z indywidualnym obciążeniem odpowiadającym 70% O₂ max, przy częstości pedałowania 60 obr./min. Ponadto codziennie odbywali 2-godzinne spacery w terenie płaskim i 1-godzinne zajęcia sportowe (pływanie). Badania fizjologiczno-biochemiczne wykonano dwukrotnie – 2. i 3. dnia po przyjeździe (I badanie) oraz 26. i 27. dnia pobytu (II badanie). Obejmowały one (2. dzień pobytu) pomiary wskaźników antropometrycznych (BMI, WHR, wysokość ciała, masa ciała), ocenę składu ciała (masa tłuszczowa – FM, masa beztłuszczowa – FFM, woda – TBW). Skład ciała oznaczono metodą bioimpedancji elektrycznej (Body Impedance Analiser – Akern, BIA-101, Florencja, Włochy) na podstawie pomiaru oporności skóry na przepływ prądu stałego, a wyniki podano w wartościach bezwzględnych masy (kg) oraz jako procent całkowitej masy ciała.

Maksymalne pochłanianie tlenu (O₂ max) oznaczono metodą pośrednią, przy użyciu nomogramu Ästrand-Rhyming [1954]. W tym celu wykorzystano nomogram uwzględniający współzależność pomiędzy wielkością obciążenia zastosowanego na ergometrze rowerowym a częstością skurczów serca, przy której osoba badana – w zależności od wielkości obciążenia – osiąga stan równowagi funkcjonalnej. Z nomogramu odczytujemy zużycie tlenu w litrach na minutę.

Następnego dnia (3. dzień pobytu), dwie godziny po spożyciu standardowego śniadania (składającego się z bułki z masłem i herbaty bez cukru), badani wykonali 15-minutowy test wysiłkowy na ergometrze rowerowym o intensywności odpowiadającej 70%O₂ max. Krew do analiz pobierano rano, na czczo, w spoczynku, z opuszki palca i żyły odłokciowej. Krew kapilarną pobierano w 3 minuty, a krew żylną w 5 minut po zakończeniu testu wysiłkowego. W krwi kapilarnej oznaczono:

oraz wybrane hormony metodami radioimmunologicznymi [Kokot, 1985]: stężenie insuliny, hormonu wzrostu, kortyzolu (używając zestawów produkowanych przez Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Izotopów w Świerku, Polska), peptyd-C (stosując zestaw firmy Biodata Serono, Włochy), leptynę (stosując zestaw firmy Linco Research, USA).

Oznaczenia wykonano w podwójnych próbach surowicy krwi.

Stężenie LDL-cholesterolu wyliczono ze wzoru Friedewalda [Bobilewicz, 1961]:

LDL-chol. = chol.całk. – HDL-chol. – (TG/5).

Obliczono również cholesterolowy współczynnik aterogenności, posługując się wzorem [Krawczuk-Rybakowa i wsp., 1987]:

chol.współ.ater. = (chol.całk. – HDL-chol.)/ HDL-chol.

Podczas trwania turnusu przeprowadzono cykl wykładów na temat roli żywności, żywienia i nawyków żywieniowych w kształtowaniu zdrowia i zapobieganiu otyłości.

b) Badania osób zakwalifikowanych do grupy II – młodzież z nadwagą i otyłością nie objęta turnusem (58 osób) – wykonano w 2002 r. na terenie Poznania i Leszna. Objęto nimi młodzież szkolną w wieku 13-18 lat z Wielkopolski, dla której przeprowadzono 20 godzin wykładów i konsultacji na temat: składników odżywczych pożywienia, sposobów odżywiania się, roli nawyków żywieniowych w kształtowaniu zdrowia i zapobieganiu otyłości oraz roli ruchu w kształtowaniu zdrowia. W tej grupie młodzieży zaproponowano dietę do zastosowania w programie redukcji masy ciała, która dostarczała około 1600 kcal (tab. III). Zaproponowana dieta skonstruowana była w oparciu o takie same zasady jak dieta w grupie I. Na początku (maj) i na końcu (listopad) programu badawczego trwającego 6 miesięcy, w grupie tej przeprowadzono takie same, jak w grupie przebywającej w sanatorium, badania antropometryczne, biochemiczne oraz test wysiłkowy.

Badania grupy przebywającej w sanatorium jak i poza nim przeprowadzał każdorazowo ten sam zespół badawczy.

Badania zostały przeprowadzone za zgodą zainteresowanych, rodziców oraz Terenowej Komisji Etyki Badań Naukowych przy Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.

Tabela III. Średnia wartość energetyczna diety oraz udział białek, tłuszczów i węglowodanów (młodzież poddana terapii dietetycznej i edukacji żywieniowej)

Analiza statystyczna

Wyniki badań opracowano statystycznie, używając programu STATISTICA (StatSoft). Wpływ par zmiennych niezależnych (masa ciała i BMI, masa tłuszczowa i BMI, masa tłuszczowa i WHR oraz TG i cholesterol całkowity) na stężenie każdego z wybranych hormonów badano za pomocą analizy regresji wielorakiej. Metoda ta pozwala na ocenę wpływu poszczególnych par zmiennych niezależnych na badaną cechę po wyeliminowaniu wpływu pozostałych zmiennych niezależnych [Moczko i wsp., 1998].Zależności między parametrami obliczono za pomocą analizy korelacji rang Spearmana. Do porównań między grupami użyto testu U Manna-Whitneya, natomiast do porównań w obrębie grup – testu kolejności par Wilcoxona.