8. Łomczewo [Lümzow]

    3. km na pn. – wschód od Okonka

Z relacji pomiędzy zabudowaniami wsi, a zabudowaniami gospodarczymi folwarku można wnioskować, że ta nieduża wieś typu „ulicówka” powstała jako osada oczynszowanych chłopów i w miarę upływu czasu oraz zgodnie z kolejnymi działami testamentowymi awansowała na wieś dworską. Zabudowania folwarczne pobudowano na skraju wsi od strony Okonka w kształcie czworokątnego podwórza o wymiarach ok. 100 x 150 m., z trzech stron otoczonego przestronnymi budynkami gospodarczymi, z czwartej zaś północnej, przyległej do drogi, zamkniętego siedzibą prawdopodobnie pierwotnie rządcy, a później dziedzica. Budynek ten, będący niegdyś siedzibą właściciela, jest nadzwyczaj skromny, bezstylowy i sprawia wrażenie pobudowanego w początkach XX. wieku, choć niewykluczone że tak właśnie odbiła się na jego bryle półwieczna, dewastująca eksploatacja  Państwowych Gospodarstwa Rolnych. Z materiałów otrzymanych od pracowniczki naukowej Wydziału Historii UAM w Poznaniu p. Ewy Syski cytuję ustęp dotyczący tej wsi :

„Łomczewo (Lümzow) – wieś, którą wraz z Okonkiem otrzymał 30 VIII 1565 r. [od księcia Barnima IX Starego], w nagrodę za długoletnią służbę – marszałek dworu Jakub Münchow. W 1568 r. Łomczewo i Okonek znów należały do księcia⁷.

Kościół w Łomczewie jest filią Okonka (Ratzebur). Niegdyś posiadaczami tych dóbr byli von Falken i von Münchow. Landrat Aegidius v.d. Osten posiadał je jako nowe lenno. Po jego śmierci, na podstawie podziału z 9 III 1742 r. przypadło dwóm młodszym synom: Filipowi Adrianowi i Fryderykowi Wilhelmowi. W 1746 r. posiadał je już sam Fryderyk Wilhelm, który na podstawie ugody z 20 XII 1749 r. przekazał je dziedzicznie, szwagrowi Lorenzowi Richardowi Moritzowi von Borne, od którego 1 VIII 1777 r. kupił je Aleksander Ludwig v. Manteuffel⁸.

Przypisy: 7. E. Wille, Die Besiedlung, s. 16-17.

                8. L.W. Brüggemann, Ausführliche Beschreibung, s. 763-764

Dla pełnego udokumentowania opisu warto przytoczyć tłumaczenie całego tekstu z przypisu 8., na który powołuje się p. E. Syska, a mianowicie:  „AUSFÜHRLICHE BESCHREIBUNG des gegenwärtigen Zustandes  KÖNIGL. PREUSSISCHEN HERZOGTHUMS VOR= und HINTER= POMMERN“ {Szczegółowe Opisanie Współczesnego Stanu Przedniego i Tylnego Pomorza [wchodzącego w skład] królewskiego Księstwa Pruskiego} wydane przez Ludwika Wilhelma Brügemann’a  w Szczecinie w 1784. roku, część druga tomu II:

Str. 763/764

„43. Lümzow [Łomczewo], ½ mili na pn. – wschód od Okonka, blisko Glienke [Glinki], ma 2. folwarki, 27.  chłopów, 5. chałupników, 1 kościelny, 1 karczma, 1 kuźnia, na granicy wsi młyn wodny, który położony jest na rzece Küddow [Gwda], 1 cegielnia i kilka nowych domów dla komorników, 36. domów, kościół podległy synodowi w Neu-Stettin [Szczecinku], jest filią kościoła w Ratzebuhr [Okonku], żyzna rola, dobre drzewo świerkowe i rybołówstwo na Küddow.

W 1774. w zamian za 1300  talarów Rzeszy [otrzymanych] z łaski królewskiej, wybudowano nowe domy komorników, wskutek czego roczne dochody [wzrosły i] wyniosły 60 talarów Rzeszy, konieczną wypłatę rocznego wynagrodzenia nauczycielowi wiejskiemu w kwocie 26 talarów Rzeszy, ponosić będzie właściciel dóbr, [Łomczewo] było niegdyś starym lennem [rodzin] von Falken i von Münchow.

Po śmierci landrata [starosty] Egidiusza Krzysztofa von der Osten, który objął [Łomczewo] jako nowe lenno, w wyniku podziału [spadku] dokonanego 09. marca 1742. przypadło jego dwóm młodszym synom, Filipowi Adrianowi i porucznikowi Fryderykowi Wilhelmowi, który od 1746. posiadał [ten majątek] samodzielnie i na podstawie ugody z 20. grudnia 1749. przekazał je dziedzicznie swemu szwagrowi, rotmistrzowi Lorenzowi Ryszardowi Morycowi von Born, od którego [z kolei] w dniu 01. sierpnia 1777. kupił je porucznik przy regimencie księcia Leopolda Braunschweigu, Ludwig von Manteufel.”

Na północnym krańcu wsi, po prawej stronie drogi na tarasie wciętym w łagodne wzniesienie, zlokalizowany kościół w tradycyjnym stylu pomorskiego neogotyku ze starannie zniwelowanym terenem dawnego przykościelnego cmentarza. Wyżej, w dzikich i bardzo gęstych zaroślach, wśród starodrzewu, całkowicie zdewastowany przez współczesnych nam wandali cmentarz ewangelicki z płytami nagrobnymi celowo porozbijanymi, krzyżami poprzewracanymi i połamanymi, tak że odczytanie napisów nagrobnych jest praktycznie niemożliwe. Po charakterystycznych odlewanych z żeliwa krzyżach nagrobnych i ozdobnych również lanych ogrodzeniach grobowych, można wnioskować, że na cmentarzu tym najstarsze pochówki pamiętały koniec XVIII. wieku. 

Kościół o którym wyżej mowa został opisany na stronie 83. w pracy „DIE BAU- UND KUNSTDENKMÄLER DES REGIERUNGSBEZIRKS KÖSLIN”, Band III, Stettin 1934:

 „Lümzow [Łomczewo], gmina wiejska, 3,5 km na pn. – zach. od Ratzebuhr [Okonka].

Kościół jest filią kościoła w Okonku. [Jest on] budowlą z cegły z 1879 r. Chorągiewka na dachu, starego wykonawstwa z 1671. wycięta jest z miedzianej blachy, oprawiona w żelazną ramę, zachowana z budynku dworskiego.

K i e l i c h  z pozłacanego srebra wysoki na 19. cm z pięciokątną podstawą, ufundowany [został] przez dziedzica Hansa Christiana v.d. Osten i jego żonę Juliannę v. Glasenap w 1669. r.

Para cynowych świeczników wysokich na 36 cm z okrągłymi podstawami jest darem z 1607. r.
         D z w o n y:  1) 70 cm średnicy odlany w 1603. przez Jakuba Karstede, został wydany w [czasie] wojny światowej [pierwszej].

                         2) 54 cm, na jego boku umieszczony [jest] napis z nazwiskami pastorów i ich zwierzchników, na szyi dzwonu [zwężeniu] wdzięczna [ładna] postać z napisem w otoku:

                                     Mich goss J.M. Meyer in Neustettin anno 1796

                                       [Odlał go w 1796. w Szczecinku J.M.Meyer]

Na przykościelnym ogrodzonym terenie, na podbudowie z polnych kamieni, figurka Matki Boskiej, a przed nią zatknięty w ziemi (z całkowitą pewnością wyłamany na wyżej położonym cmentarzu) starannie odlany żeliwny krzyż o wysokości ok. 1,5 m i rozpiętości ramion 0,8 m, z napisami:

                                    „ AEGIDIUS GEORGE WILHELM V.D. OSTEN

                                       Erb. und Patronatsherr der Herrschaft Lümzof

                                                        Gest. den 2 Mai 1817“

z tyłu: „Eins ist Noth“

Dzieje własności Łomczewa są zbliżone do historii Borucina, przy omawianiu którego podane zostały wszystkie znane dokumenty i zapisy historyczne oraz nasuwające się niejasności, a więc powtarzanie ich w tym miejscu uważam za niecelowe.

Pierwszym z naszego rodu właścicielem Łomczewa,  analogicznie jak Borucina,  był również Wedig „ab Osten et in Plato” [Wigand z Osten i na Płotach], zwany również w tablicach rodowodowych niemieckich „Wedige zu Pinnow” [Wigandem z Pniewa”], który uzyskaną w posagu wieś Ravenstein (Wapnicę w okręgu Szadzko) zamienił - według zapisu Brügemann’a - z księciem Joachimem Fryderykiem Hohenzollern’em, elektorem brandenburskim na wsie Ciosaniec, Pniewo, Okonek, Borucino i Łomczewo. Wigand z Pniewa żył w latach 1524. – 1594. Po jego śmierci wszystkie te dobra odziedziczył jego syn Egidiusz (KOD: II.2.) żyjący w latach 1577. – 1643. żonaty z Zofię Anną z domu von Glasenapp. Z opracowania opisującego kościół w Łomczewie wynika, że fundatorem mszalnego kielicha i kolejnym dziedzicem Łomczewa  był syn  Egidiusza, Jan Krystian von der Osten (KOD: III.3.) żyjący przypuszczalnie w przedziale lat 1605.-1698., żonaty z Julianną z domu Glasenapp. Z nie wiadomych powodów, nie odziedziczył Łomczewa jednak syn Jana Krystiana, Kazimierz Gerhard von der Osten (KOD: IV.7.), starosta koszaliński, a przeszło ono na własność Egidiusza Krzysztofa von der Osten (KOD: IV.2.), o którym Brügemann pisze, że został posiadaczem tej wsi, jako nowego lenna.

Jedynym logicznym wytłumaczeniem tej zmiany właścicieli jest seniorat lenny przysługujący najstarszemu potomkowi z danego pokolenia, ale nie można wykluczyć również - w latach poprzedzających rok 1742. - innych rozliczeń finansowych pomiędzy stryjecznymi braćmi, z kontraktem jego sprzedaży włącznie. Bowiem podział majątku na skutek którego przeszedł on na własność młodszych  synów Egidiusza, odbył się w dniu 09. marca 1742.

Jest możliwe, że omawiane zmiany własności Łomczewa wiązały się z reformami podatkowymi przeprowadzanymi przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I. O reformie tej pisze następująco w swym artykule zamieszczonym w roczniku 2000, części II, tomu LXV. ZAPISKÓW HISTORYCZNYCH {Towarzystwo Naukowe w Toruniu} Zygmunt Szultka:

„Mocą edyktu z 5 stycznia oraz deklaracji z 24 II 1717 r. przekazał szlachcie w dziedziczne i alodialne posiadanie dobra lenne będące w jej władaniu oraz zniósł bezpośrednią zależność lenną między nim i wasalami za roczny podatek w wysokości 50 talarów od konia lennego. Zachował jednak zasady dziedziczenia dóbr, które mogły ulec zmianie zgodnie z wolą szlachty.”

„Można bez przesady powiedzieć, że rok 1717 miał historyczne znaczenie dla układu sił między władzą monarszą i stanową pruskiej części Pomorza Zachodniego.”

 Następnie w wyniku rodzinnych ustaleń w 1746. jedynym właścicielem Łomczewa został Fryderyk Wilhelm von der Osten, który z kolei na podstawie ugody z 20. grudnia 1749. przekazał wieś swemu szwagrowi Ryszardowi Morycowi von Born. Ten zaś 01. sierpnia 1777. sprzedał Łomczewo, Ludwikowi von Manteufel porucznikowi regimentu księcia Leopolda z Braunschweigu.

Warto tu wspomnieć, że córką Jana Krystiana, a siostrą Kazimierza Gerharda była Elżbieta Estera von der Osten (KOD: IV.6.), która wyszła przed rokiem 1674. za Franciszka Henryka Manteufel Popielewskiego. Może tym nabywcą Łomczewa, był ich potomek, który wówczas odrzucił już drugą, polską część nazwiska i nabył miejscowość gdzie urodziła się jego matka, lub babka. Są to jednak wyłącznie domysły nie poparte żadnymi dokumentami.

Niemniej zastanawiająca jest również treść nagrobnego krzyża Egidiusza Jerzego Wilhelma, o czym wyżej była mowa; według Brügemann’a Łomczewo od 1777. roku należało do Ludwika von Manteufel’a, zaś napis na krzyżu w 1817. określa zmarłego, jako „dziedzicznego patrona dóbr Łomczewo”. Przypuszczalnie czysto honorowy patronat był pokłosiem zniesionych przez króla 100 lat przed śmiercią  Egidiusza Jerzego  Wilhelma zależności feudalnych. 

W świetle przywołanych dokumentów przynależność Łomczewa do rodzin von Falken i von Münchow mogła mieć miejsce jedynie przed datą jego nabycia przez Wedig’a von der Osten w 1582. roku..

Zważywszy, że polska linia rodziny przeszła już praktycznie w 1698. roku do Królestwa Polskiego, zaś wszyscy wymienieni przedstawiciele rodziny żyjący po pruskiej stronie granicy, byli z pokolenia na pokolenie coraz dalszymi kuzynami, kwerenda mająca na celu odtworzenie faktycznego stanu ich posiadania, może być interesująca wyłącznie dla potomka tej gałęzi rodziny, względnie dla historyka zajmującego się tym tematem. Dokumenty katastralne, które mogłyby wyjaśnić powyższe wątpliwości znajdują się z pewnością w Oddziale Archiwum Państwowego w Szczecinku.

Łomczewo – budynek podworski, stan w 1997

Łomczewo – krzyż z grobu Egidiusza Jerzego Wilhelma von der Osten wyłamany z cmentarza położonego na wzgórzu powyżej kościoła (zdjęcie zamieszczone w omówieniu wsi Borucino).

Łomczewo – ogrodzony plac przykościelny; z lewej z tyłu zarośnięty stary cmentarz