7. Lędyczek Szlachecki – Downica [Adlig Landeck]

przy trakcie Elbląg-Gorzów Wlkp., 16. km na pn.-wschód od Jastrowia i 11. km na północ od Ra    dawnicy.

Miejscowość „Lędyk z sołectwem” – jak podaje prof. W. Dworzaczek - wymieniona jest już w pierwszym kontrakcie zakupu klucza radawnickiego, zawartym w dniu 31. lipca 1698. pomiędzy Janem Wigandem, a Jakubem Działyńskim {Archiwum Państwowe w Poznaniu, sygn. Nakło Gr. 77, k.379} i figuruje zarówno w kontrakcie z 1717. {A.P. P-ń, sygn. Nakło Gr. 85, k.121}, jak i umowie finalnej między nimi z 1719. roku {A.P. P-ń, sygn. Nakło Gr. 87, k.15.II}. Jako wieś z sołectwem została w treści umowy zrównana z Grudną i była niewątpliwie oczynszowaną wsią włościańską. Z uwagi na to, że obecnie Lędyczek stanowi jedną zwartą osadę, nazewnictwo stosowane w dokumentach XVIII. wieku i później, sugeruje jakoby przedmiotem transakcji była cała miejscowość, tymczasem część Lędyczka leżąca współcześnie na południe od wymienionej na wstępie szosy, zwała się Lędyczkiem Szlacheckim, albo Downicą i tylko ta część objęta była umową kupna-sprzedaży i weszła w skład klucza radawnickiego. W trakcie mojej podróży odbytej w 1999. roku, mieszkanka tej części Lędyczka, dawniej zwanej Szlacheckim, nawiasem mówiąc bardzo nielicznie i dość biednie zasiedlonej, na pytanie o jej nazwę odpowiedziała, że mieszka w Dawnicy; mimo więc całkowitej wymiany ludności dokonanej po 1945. roku, stara nazwa przetrwała i choć nieco zmieniona, używana jest do dzisiaj.

Tom V. „SŁOWNIKA GEOGRAFICZNEGO KRÓLESTWA POLSKIEGO” wydany w 1884. roku, na stronie 140. podaje na temat Lędyczka następujące informacje:

„Lendyczek 1) niem. „Landeck”, mko, pow. człuchowski, na bitym trakcie królewiecko - berlińskim, 34 mil od Berlina, 38 od Królewca, w okolicy lesistej, nad rzeką Gwdą (Küddow) ...

                        2) L. - Szlach., niem. Adl. Landeck, dok. r. 1744 Lendyk, dobra, pow. złotowski, nad rz Gwdą, do której tu z pomorskiej zachod­niej strony wpływa struga Czarna, z wschodniej zaś pruskiej Dobrynka; po przeciwnej stronie Dobrynki leży mko L. w pow. człuchowskim; jest to kąt ostateczny czyli narożnik północno-zachodni ziemi Krajny; oko­lica po największej części lesista i piaszczysta. Obszaru roli ornej liczy L. mr. 1488, boru zaś mr. 3594, bud. 114, dm. 48, katol. 16, ew. 550. Parafia Radownica, szkoła w miejscu, poczta: miasto Lendyczek. Wś L. należała z dawna do obszernych dóbr radownickich, własność kie­dyś Potulickich, Grudzińskich, Działyńskich, którzy posiadali zarazem dobra Złotowo. W pierwszej połowie XVIII wieku dobra Radownica i Len­dyczek odłączone zostały od Złotowa i znajdowały się w posiadaniu ro­dziny von der Osten - Sacken. R. 1753 Ludwik von der Osten - Sacken nabył dobra L. i Grodno od brata swego za 20000 tal. Później przez po­krewieństwo z familią von der Osten przejęli L. jako i Radownicę Grabowscy. R. 1866 kupił je znany dr. Strousberg. R. 1880 rząd pruski jest właścicielem dóbr lendyckich, który w obszernych borach urządził osobne nadleśn. król. Tegoż r. 1880 obejmowały lendyckie lasy obszaru hekt. 889, łąk 21, nieuż. 8, wody 1, ogółem obszaru hekt. 920. Luterscy i po największej części zniemczeni z dawna mieszkańcy tutejsi, obaliw­szy (jak im zarzucają akta) kościół stary katolicki w sąsiednim mieś­cie L. postawili sobie nowy zbór we wsi wbrew prawom ówczesnym rzplitej polskiej. Dlatego na rozkaz władzy zaniechać i rozebrać go musieli, r. 1722; ostatni pastor Jakób Grützmacher wyszedł za granicę. R. 1740 także i szulmistrz luterski, który naboż. odprawiał, zniewolony był wś tę opuścić. Po okupacyi za pruskich czasów wzniesiony luteranom nowy kościół w mieście pobliskim Lendyczku, Ob. Schmitt, Gesch. des Kreises Flatow, str. 289.

Informacja SŁOWNIKA o odkupieniu w 1753. roku Lędyczka od Karola przez jego brata Ludwika jest błędna, w rzeczywistości nastąpiło to dopiero w 1796., o czym dalej jest mowa.

Przemysław Szafran w swej książce „OSADNICTWO HISTORYCZNEJ KRAJNY W XVI-XVIII W. (1511 – 1772) informacje o Lędyczku zamieszcza na stronie 140. pod hasłem „Downica” (cytuję):

„Downica — Adl. Landeck, par. Lędyczek, w r. 1766 Radawnica

           O s a d a. Pierwsza wzmianka — 1565 (ASK I 5, k. 280v). Chodzi tu o osadę leżącą przed Kamionką na terytorium Krajny — niegdyś przed­mieście miasta Lędyczka. W 1695 jest kościół (APelpl, K 15, k. 28). Był tam również kościół protestancki — może ten sam — zniszczony w 1722 (Goerke, s. 626).

           W ł a s n o ś ć. W 1695 J. Działyński, wojewoda kaliski (APelpl, K 15, k. 28). W 1773 Osten (KA 202, k. 163).

           O b s z a r  u p r a w n y. W 1565—1618 był tu prawdopodobnie fol­wark, gdyż występują tylko zagrodnicy (ASK I 5, k. 280v; ŹDz, s. 170; Parczewski, s. 276). W 1766 11 ł., ale chyba nie folwarcznych (GAK E 42, s. 581). W 1773 folwark 5 ł (KA 202, k. 163).

           R z e m i o s ł o. W 1773 karczma, 9 sukienników, 2 stolarzy i rybak (KA 202, k. 163).

Lędyczek wraz ze swą szlachecką częścią był nadzwyczaj atrakcyjnie zlokalizowany na skrzyżowaniu uczęszczanych szlaków handlowych, pisze o tym Ryszard Walczak w swej recenzji książki P. Szafrana pt. „Nowa praca o przeobrażeniach dawnej Krajny”, (cytuję):

„Co  do  połączenia  Krajny  przez Złotów w Jastrowiu z tak nazywaną przez źródła „Drogą Pruską”  z  Brandenburgii  do  Gdańska, to bynajmniej nie jest pewne, że miało ono znaczenie już w wieku XVI. Droga ta prowadziła początkowo nie przez Jastrowie, które jako wieś powstała dopiero w roku 1560, lecz około 5-6 km na zachód od tej miejscowości i w Okonku łączyła się z dwoma odgałęzieniami tzw.  Drogi Marchionów  (północnym i południowym). Stąd prowadził dalej jeden szlak do Lędyczka, Chojnic i Gdańska. Wieś Jastrowie zbudowano przy lokalnym odgałęzieniu tej drogi prowadzącym też do Lędyczka. Przemiana wsi w miasto na początku XVII w. spowodowała prawdopodobnie przesunięcie „Drogi Pruskiej” na wschód. Innymi słowy miasto przyciągnęło drogę.

   Na mapie Schröttera istnieje natomiast szlak, który autor pominął w opisie i nie naniósł na swoją mapę jego krajeńskiego odcinka. Była to stara droga solna z Kołobrzegu przez Białogard, Parsęcko, Szczecinek, Lędyczek, Złotów i dalej  do  Nakła. Na przełomie XVI i XVII w. nabrało przejściowo znaczenia jej odgałęzienie idące przez Okonek i bród na Gwdzie w nowo lokowanej wówczas wsi Grudna, o czym świadczy niemiecka  nazwa osady:  Strassfurt. Drogą tą napływały na Krajnę gromady zbiegłych z Pomorza Zachodniego chłopów.”

Nie natrafiłem na żadne dokumenty, które mówiłyby o zapisie spadkowym Lendyczka Szlacheckiego po śmierci Jana Wiganda, zaś jego testament o ile przetrwał dwie wojny światowe i nadal istnieje, jest przechowywany prawdopodobnie w poszycie „Radawnica”, znajdującym się w Archiwum Archidiecezjalnym w Koszalinie, które od wielu lat istnieje wyłącznie w stadium organizacyjnym, w związku z czym zawartość poszytu pozostaje dla kwerendy niedostępna. Prof. W. Dworzaczka w swojej informacji o działach spadkowych przeprowadzonych we wsi Grudna w dniu 12. lipca 1730. roku {A.P. P-ń, sygn. Nakło Gr. 90, k.40}, nazwy Lędyczka w żadnej z użytych wyżej nazw również nie wymienia. Prawdopodobnie, wraz z Kamieniem, Krzywą Strugą, Grudną i folwarkiem Grodną przypadł synowi Jana Wiganda, Franciszkowi Jakubowi, który figuruje na „liście wasalnej polskiej - zachodniopruskiej - szlachty,  która złożyła 27. września 1772. roku hołd Prusom” {Anhang. Vasallen-Liste des im Jahre 1772 Preussen huldigenden polnischen Adels in Westpreussen” zamieszczonej jako suplement w książce Emiliana von Żernickiego – Szeligi pt. „Geschichte des Polnischen Adels” wydanej w 1905. w Hamburgu}, jako składający hołd z wymienionego z nazwy jedynie Lędyczka [auf Landek] . Uczynił to jednak wzorem licznych innych szlachciców przez pełnomocnika, na co cyniczny i nienawidzący Polaków, król pruski Fryderyk II, wyraził łaskawą zgodę.

Rzecz jasna, informacja z 1772. roku nie może w żaden sposób potwierdzać i przesądzać decyzji dokonanych  42. lata wcześniej z okazji podziału spadku; stanowi jedynie poszlakę, wskazującą że taka właśnie możliwość istniała. Z równym jednak powodzeniem mógł Franciszek Jakub, ten majątek w dowolnym roku na przestrzeni tych 42. lat, kupić od swego starszego brata, dziedzica Radawnicy, któremu sprzedawał kolejne wioski i u którego – wygląda na to - „siedział w kieszeni”, względnie dokonać z nim zamiany posiadłości. Kolejna informacja zawarta u Otto Goerke’go w jego książce pt.  „Der Kreis Flatow”, wydanej w 1918. roku w Złotowie, brzmi (cytuję):

                                      „ Lędyczek Szlachecki, okręg gminny i leśny

Jak zostało powiedziane przy omówieniu [miejscowości] Radawnica, wdowa Konradyna Christiana von der Osten – Sacken zrzekła się w dniu 15 stycznia  1783.  roku  dóbr  radawnickich na rzecz swoich synów Franciszka Egidiusza  i  Jana Kazimierza w zamian za dożywocie (przypis: księgi wieczyste Lędyczka Szlacheckiego i Radawnicy).

Bracia ci sprzedali w dniu  10 lutego  1783. roku swoim krewnym Karolowi i Ludwikowi von der Osten–Sacken, miejscowości Landeck [Lędyczek Szlachecki = Downica] i Bergelau [Grodna]. Ponieważ jednak Ludwik von der Osten–Sacken zapadł wówczas na chorobę umysłową, dobra Lędyczek Szl. i Grodnę, przejął jego brat Karol w dniu 16 lutego 1796. roku, za 20 010 talarów. Karol von der Osten-Sacken zmarł w dniu 08. lutego 1813. roku i [jego spadkobierca] Augustyn von Radoński przejmuje wszelkie dobra i zostaje w dniu  23 stycznia  1816. roku jedynym, zarejestrowanym w sądzie ich właścicielem. W oparciu o umowę zawartą w dniu  10 czerwca 1817. roku , owdowiała Joanna von der Osten – Sacken z domu v.d. Goltz, kupuje Lędyczek Szl. wraz z Grodną za 19 664 talary. Według jej testamentu z dnia  15 grudnia 1817. roku , dobra te odziedziczył Józef Goetzendorf – Grabowski, po którego śmierci w 1857. roku przeszły one na wdowę po nim, hrabinę Antoninę von Goetzendorf - Grabowską z domu Nieżychowską.”

„Społeczność wiejska Lędyczka Szlacheckiego składała się dawniej z 15. gospodarzy. Jednak po pożarze w 1766. roku powróciło tylko pięć gospodarstw z których Egidiusz Kazimierz von der Osten – Sacken,  dziedzic dóbr Radawnica utworzył folwark, który stał się w czasach późniejszych podstawą dóbr rycerskich Lędyczka Szlacheckiego.”                     

  Z powyższego tekstu niezbicie wynika fakt zrzeczenia się w dniu 15. stycznia 1783. przez Konradynę (w naszej rodzinnej wersji kroniki, jej drugim imieniem była – Dorota, w wersji Otto Goerke’go – Christiana) wszelkich praw do majątku odziedziczonego po zmarłym mężu, na rzecz swych synów: Jana Kazimierza (KOD: VI.2.) i Franciszka Wiganda (KOD: VI.3.). Jednak informacja Goerke’go o utworzeniu po pożarze w 1766. przez Egidiusza Kazimierza folwarku w Lędyczku Szlacheckim, jest błędna. W podanym roku Idzi Kazimierz od 11. lat już nie żył (patrz „Konkluzja z Kwerendy” – Pokolenie V. – Egidiusz Kazimierz}, co stwierdzają almanachy niemieckie i potwierdzają akta grodzkie Nakła i Wałcza. Wynikało by z powyższego, że folwark ten stworzył Franciszek Jakub.

Zastanawiająca jest natomiast informacja o umowie kupna - sprzedaży Lędyczka Szlacheckiego z folwarkiem Grodną, zawarta pomiędzy stryjecznymi braćmi: Franciszkiem Wigandem i Janem Kazimierzem z Radawnicy oraz synami Franciszka Jakuba, Ludwikiem i Karolem. Jeżeli w 1772. z tych właśnie dóbr składał hołd królowi pruskiemu w Malborku ich ojciec, to po jego śmierci, która nastąpiła przed 1775. rokiem z mocy prawa, oni właśnie te dobra powinni odziedziczyć. Z faktu zawarcia tej umowy wynika, że Lędyczek Szl. przeszedł po śmierci Franciszka Jakuba w bliżej nieznanym roku i z niewiadomych powodów w posiadanie Konradyny Krystiany ówczesnej właścicielki Radawnicy.

Franciszek Wigand i Jan Kazimierz prawie niezwłocznie, bo już 10. lutego tego samego roku sprzedają Lędyczek Szlachecki (Downicę), wraz z Grodnem (Bergelau), swoim kuzynom (braciom stryjecznym) Karolowi (KOD: VI.8.) i Ludwikowi (KOD: VI.9.) Osten – Sacken, synom ich stryja Franciszka Jakuba (KOD: V.7.), jako współwłaścicielom. Ze względu jednak na chorobę umysłową Ludwika, w dniu 16. lutego 1796. Karol spłacił chorego kwotą 20 010. talarów i został jedynym właścicielem tych majątków. Po jego bezpotomnej śmierci w dniu  08. lutego 1813. dziedziczył majątki – niewykluczone, że na podstawie testamentu – syn jego zamężnej za Marcinem Radońskim, siostry Karoliny (KOD: VI.10.), Augustyn Radoński, obejmując w dniu 23. stycznia 1816 - po niezbędnym postępowaniu sądowym - spadek w posiadanie. Wkrótce jednak nowy nabywca zawiera w dniu 10. czerwca 1817. ze swą ciotką, Joanną z Goltz’ów Osten – Sacken (KOD: VI.3A.) z Radawnicy, kontrakt na sprzedaż obu majątków za kwotę 19 664. talary i w ten sposób wchodzą one na powrót w skład klucza radawnickiego. Tego samego roku na podstawie testamentu  Joanny z 15. grudnia 1817. całość jej majątku przechodzi na syna jej szwagierki Doroty (KOD: VI.1.), Józefa Goetzendorf - Grabowskiego.

Tak więc Lędyczek Szlachecki, związany był z naszymi przodkami, przez okres 119. lat.