Nazwa biblioteka pochodzi od greckiego słowa "biblos". Jest ona powszechnie kojarzona z miejscem, placówką, gdzie przechowuje się i udostępnia książki.

Niegdyś pod pojęciem biblioteki rozumiano klasyczną bibliotekę naukową, która gromadzi przede wszystkim "druki zwarte i wydawnictwa ciągłe, w postaci dokumentu pierwotnego, tj. myśli utrwalonej na papierze" ⁴ i spełnia zarówno rolę dydaktyczną, jak i naukową, będąc istotnym i nieodzownym narzędziem pomocnym w kształceniu, jak i wspieraniu przeprowadzania prac naukowych, i badawczych. Tradycyjna biblioteka do dzisiejszego dnia, mimo rozwoju techniki, jest nadal elementem wręcz nieodzownym zarówno dla szkół wyższych, gdzie korzystają z niej zarówno studenci i profesorowie, jak i także dla ośrodków, i placówek naukowych.

Obecnie w Polsce i na świecie jednymi z najczęściej używanych określeń dotyczących bibliotek są: biblioteka zautomatyzowana, elektroniczna, cyfrowa i wirtualna. Terminy te są stopniami rozwoju biblioteki a także następstwem szybkiego i gwałtownego postępu techniki w naszym codziennym życiu, otoczeniu oraz chęcią uświadomienia zmian jakościowych zachodzących w klasycznej bibliotece naukowej. Zmiany te dotyczą przede wszystkim dostępu do źródeł informacji, który może przy obecnym rozwoju techniki omijać bibliotekę, a nie do nośników informacji, bowiem od dawna wiadome jest, iż "pojęcie książki jest umowne, ponieważ to co się przechowuje i udostępnia przybiera najrozmaitsze formy - od zwoju, kodeksu, grafiki, zapisu nutowego, mikrofilmów [...] do gromadzenia taśm magnetycznych, dyskietek, kaset wideo i CD-ROM-ów." ⁵ . Ewolucja ta rozpoczęła się od wprowadzenia elektronicznego systemu gromadzenia, opracowania i udostępniania informacji, który datuje się na połowę lat 60-tych, kiedy to Biblioteka Kongresu w Waszyngtonie rozpoczęła wytwarzanie, i dystrybucję rekordów bibliograficznych w postaci maszynowej. Inne biblioteki rozpoczęły wprowadzanie komputera jako narzędzia, które miało pomóc bibliotekarzowi w jego pracy, w wykonywaniu często monotonnych a czasochłonnych prac. Następnie wprowadzono, przekształcone w latach 80-tych, katalogi on-line dostępne publicznie OPAC ⁶ . Katalogi te zapewniły oprócz sprawniejszego korzystania z usług katalogowych, wprowadzenie nowych możliwości wyszukiwania informacji oraz łatwiejszego dostępu do informacji naukowej. W latach 70-tych OCLC stworzyła projekt, którego celem było wspólne katalogowanie zbiorów przez biblioteki a następnie dzielenie się wynikami własnych prac. Katalogi sieciowe umożliwiły zarówno bibliotekarzom jak i użytkownikom skuteczne wyszukiwanie potrzebnych informacji naukowych jak i kopiowanie odpowiednich rekordów. Połowa lat 80-tych to powstanie Internetu, który przyniósł rewolucję w udostępnianiu źródeł i zasobów informacji oraz połączył dotychczasowe sieci bibliotek w sieć o zasięgu światowym. Pierwsze biblioteczne katalogi pojawiły się z kolei w roku 1985 kiedy to za pomocą Internetu możliwy stał się dostęp do katalogów innych bibliotek oraz do baz danych na nośniku optycznym służącym do zapisu i wyszukiwania informacji - dyskach CD-ROM powstałych w latach 80-tych. Wielu jednak naukowców twierdzi, iż dopiero wprowadzenie World Wide Web umożliwiło utworzenie, przeszukiwanie i udostępnianie baz danych dla nauki. Jednak potężne narzędzie wyszukiwawcze zostało z niego uczynione w momencie zastosowania standardu wyszukiwania danych Z 39.50, które daje "badaczowi możliwość dostępu w ciągu każdej sesji do rozproszonych po całym Internecie baz danych bez względu na to, w jakiej strukturze są utworzone." ⁷ (Rozdział 6.6.).

Aby w pełni jednak zrozumieć kolejne etapy rozwoju biblioteki naukowej należy wyjaśnić podstawowe pojęcia i terminy.

Biblioteka zautomatyzowana to według Wandy Pindlowej "placówka, w której, do całego procesu bibliotecznego albo tylko do jego części stosuje się komputery, zastępując z ich pomocą wiele żmudnych i powtarzających się czynności wykonywanych do tej pory przez bibliotekarzy" ⁸ . Wielu znawców i naukowców używa zamiast terminu biblioteka zautomatyzowana terminu biblioteka polimedialna, w której obok tradycyjnych nośników informacji istnieją także nośniki elektroniczne, jednak system wyszukiwawczy nadal pozostaje w formie tradycyjnej.

Biblioteka elektroniczna to z kolei placówka, która przejmuje organizację biblioteki klasycznej ale w której zasobach rośnie udział oraz wykorzystanie elektronicznych a także optycznych urządzeń i nośników: komputery, systemy on-line, sieci czy CD-ROM-y, itp. Wykorzystuje ona w swojej działalności system wyszukiwawczy, który działa w formie elektronicznej. Głównymi cechami takiej biblioteki są:

Biblioteka cyfrowa różni się od biblioteki elektronicznej tym, że oprócz elektronicznego systemu wyszukiwania także system zbiorów bibliotecznych działa w formie elektronicznej a wszystkie zasoby biblioteki są cyfrowe: cyfrowe jest opracowanie i cyfrowe jest udostępnianie. Rozpoczyna się od zgromadzenia dokumentów cyfrowych, digitalizacji dokumentów tradycyjnych na postać cyfrową, którą umieszcza się na serwerze a następnie na opracowaniu elektronicznych katalogów, baz danych. Na koniec mamy dostęp do elektronicznego dokumentu poprzez elektroniczną metainformację.

Pojęcia "biblioteka wirtualna" nie da się określić jednoznacznie. Istnieje wiele definicji tego terminu. Niektórzy twierdzą, że biblioteka wirtualna to zestaw informacji, dokumentów, czasopism, książek, itp. o znaczeniu naukowym cyfrowo zapisanych i istniejących w sieci, i będących dostępne poprzez elektroniczne media. Jest to inaczej "zestaw połączeń, czyli linków". W takiej bibliotece informacja może ulegać symulacjom przestrzennym jak i czasowym a korzystanie z serwisów innych bibliotek i otrzymywanie pełnych tekstów dokumentów jest wręcz natychmiastowe. Inni z kolei stwierdzają "biblioteka wirtualna to biblioteka cyfrowa jutra". ⁹ Jedyną bowiem różnicą w stosunku do biblioteki cyfrowej jest fizycznie mocne rozproszenie zbioru. Wobec różnych definicji można jednak stwierdzić z całą pewnością, że jest to wręcz "brama do wszystkich dokumentów całego świata" ¹⁰ a dzięki hipertekstowym i multimedialnym możliwościom elektronicznych mediów informacyjnych - zwłaszcza serwisu internetowego World Wide Web - wszystkie cyfrowe zasoby mogą być zebrane razem z wielu źródeł, w sposób określony głównie przez użytkownika, dla zaspokojenia jego potrzeb naukowych, kulturalnych i poznawczych. Trzeba zaznaczyć, że biblioteka wirtualna nie jest terminem zamkniętym i jego znaczenie nieustannie ewoluuje.

Powyższe kierunki rozwoju biblioteki naukowej spowodowały rozszerzenie wachlarza działań biblioteki akademickiej oraz pozwoliły na sformułowanie czynników, które kształtują obraz biblioteki akademickiej.

Pełnotekstowe bazy danych są kolekcją pełnych tekstów dokumentów, czasopism, książek zgromadzonych w pojedynczy, przeszukiwalny pakiet. Dokumenty są powiązane ze sobą a baza danych zbudowana jest z mniejszych jednostek zwanych rekordami (rekord może być podzielony na mniejsze fragmenty zwane polami, które definiują specyficzny typ danych, wspólny dla kilku lub wielu rekordów w bazie danych). W tekstowych bazach danych rekordem może być cały dokument, jego część, pojedyncza strona lub część strony. Przeszukując bazę w rezultacie można otrzymać jeden lub więcej rekordów, które zawierają informację spełniającą postawione zapytanie. W pełnotekstowych bazach danych istnieje możliwość przeszukiwania za pomocą systemu opartego o przeszukiwanie słów kluczowych lub o pełnotekstowy system przeszukiwania, który indeksuje każde słowo występujące w dokumencie z wyjątkiem słów ignorowanych (nie są wykorzystywane do przeszukiwania). Przykładami takich słów mogą być w języku polskim oni, o, z, i, w, dla, itd.

Biblioteka pełnotekstowa w dobie biblioteki elektronicznej to odpowiednik biblioteki klasycznej, w której można znaleźć książki elektroniczne będące przeniesieniem dzieła drukowanego na nośnik elektroniczny. Taka wersja dzieła będzie więc zawierać znamiona swego pierwowzoru. Niewątpliwą zaletą istnienia biblioteki pełnotekstowej jest możliwość korzystania z bazy przez wielu użytkowników w tym samym czasie. W takiej bazie każdy dokument może być generowany nieograniczoną ilość razy przez system elektroniczny. Dzięki temu też dokument jest zawsze dostępny w bibliotece co jest konieczne wobec wysokich oczekiwań i wymagań stawianych użytkownikom, dla których informacja zawarta w bibliograficznych bazach danych, może być niewystarczająca i jedynie traktowana jako pewnego rodzaju drogowskaz do informacji źródłowej, czyli pełnego tekstu artykułu opisanego i streszczonego w rekordzie bazy bibliograficznej.

Wpływ rozwijającej się technologii informatycznej na dobę informacji elektronicznej XXI wieku jest niewątpliwie przeogromny. Komputery przyspieszają obieg informacji, a jej elektroniczna wymiana staje się powszechna i wręcz naturalna. Sprawą codzienną staje się także powszednie korzystanie z sieci komputerowych, z usług jakie oferuje Internet. Przy obecnym tempie rozwoju niełatwo jest więc przewidzieć co przyniosą dla bibliotek akademickich przyszłe lata. Jak w niedalekiej przyszłości będzie spostrzegana biblioteka, jakie będą jej zalety i jakie wady? Jednak już na obecnym etapie rozwoju istnieją uwarunkowania i bariery, zwłaszcza psychologiczne, w dostępie do informacji w formie elektronicznej.

Bariery te można sklasyfikować jako bariery, których podstawą są czynniki wewnętrzne, zewnętrzne i wynikające z problemów komunikacji człowiek-komputer oraz bariery, których podłoże tkwi w aspekcie ekonomicznym.

Czynniki wewnętrzne, które warunkują powstanie barier psychologicznych w dostępie do systemów informacyjnych (gromadzenia, przetwarzania i przechowywania informacji i jej udostępniania we właściwym czasie odpowiednim użytkownikom), to czynniki, które wynikają przede wszystkim z cech osobowości zarówno bibliotekarza jak i użytkownika biblioteki cyfrowej. Można wśród nich wymienić: ¹³

- nadmierne oczekiwania i zbyt silną motywację - wśród użytkowników pojawiło się wiele przesadnych oczekiwań, wyobrażeń o możliwości zastąpienia człowieka w bibliotece cyfrowej komputerem, bibliotekarze natomiast spostrzegają komputer i wkroczenie nowych technologii w obszar biblioteki cyfrowej za narzędzie, które jest lekarstwem na wszelkie uciążliwości, zaniedbania, złą organizację pracy a tym samym na szybkie, prawie natychmiastowe zlikwidowanie zaległości w pracy w bibliotekach, i kłopotów, z którymi się borykają. Gdy jednak, we wstępnej fazie, wprowadzenie nowych technologii powoduje wręcz pewne zamieszanie wynikające z niewiedzy na temat automatyzacji i komputeryzacji, zarówno bibliotekarze, jak i użytkownicy, zgodnie stwierdzają, że lepiej kontynuować stare ręczne ale sprawdzone sposoby aniżeli wprowadzać nowe. Przeważnie taki pogląd dominuje wśród bibliotekarzy, gdzie "wiek i nabyte doświadczenie zawodowe jest odwrotnie proporcjonalne do zaufania wobec nowych metod pracy. Rutyna obniża zdolność do realnej oceny efektów wprowadzenia skomputeryzowanych systemów informacyjnych". ¹⁴ Równocześnie wielu bibliotekarzy nie radzi sobie z obciążeniem psychicznym wynikającym z konieczności nauki nowych metod pracy w bibliotece, wprowadzaniem nowych technologii. Często żyją pod presją utraty swojego dotychczasowego miejsca pracy, czują się wręcz niepotrzebni i wyobcowani, nie zdając sobie sprawy, że ich zdobyte przez lata doświadczenia są cenne i bezwartościowe.

- przyzwyczajenia, brak zaufania, niechęć do zmiany i zaznania nowego - użytkownicy czują się sfrustrowani zawiłymi, powolnymi krokami przy realizowaniu powszednich i powtarzających się czynności tradycyjnej możliwości fizycznego przeglądania, wyszukiwania informacji, książek i artykułów w magazynach, w sposób dowolny ale często chaotyczny, przypadkowy. Jednak gdy klasyczna forma korzystania z zasobów biblioteki jest zastąpiona przez elektroniczne przeszukiwanie, wprowadzanie danych i ich drukowanie, gdy wymagana jest szybkość, dokładność, i precyzja w formułowaniu zadań, i ich sposobów realizacji użytkownicy zaczynają mieć pewne wątpliwości. Daje się u nich zauważyć niechęć przed zmianą tak silna, iż zwyciężają przyzwyczajenia, które nie zawsze są właściwe. Pojawia się bariera zmiany systemu wartości, zakresu wiedzy, struktury myślowej, która zmienia się wolno a nawet związana jest z nadejściem nowego pokolenia, nowej generacji wychowanej w erze komputerów. Bariera ta wynika jednak z niepewności, naturalnego lęku przed tym co jest jeszcze nie do końca znane i powszechne. "Ludzie są bowiem z natury konserwatywni i przyzwyczajają się do tego co jest, ich niechęć do nowego może przybierać różne formy - od otwartego sprzeciwu (łącznie z fizycznym niszczeniem) do inercji (w nadziei, że nowe szybko minie, a tymczasem nie należy mu ulegać) [...] Każda zmiana wprowadza w nasze życie niepewność i pewien dyskomfort, choćby tylko na krótko. Zmiana burzy dotychczasowy porządek, przewraca do góry nogami istniejące normy, doświadczamy (zwykle czasowo) utraty wydajności i sprawności." ¹⁵

- zagrożenie zdrowia i problemy zdrowotne - praca przy komputerze może wydawać się mało uciążliwa: siedzi się bowiem przed monitorem i stuka w klawiaturę. Spokojne zajęcie bez wysiłku fizycznego. Jednak wielogodzinne wpatrywanie się w ekran robi swoje: bóle głowy, przekrwione oczy, piasek i ogień pod powiekami. Wielogodzinne sesje z komputerem nie są obojętne dla zdrowia a okuliści alarmują, obserwując pogarszanie się wzroku wśród młodych ludzi. Problemu tego nie rozwiąże całkowicie ani wprowadzenie coraz bardziej rygorystycznych norm emisji promieniowania elektromagnetycznego (MPR I, MPR II czy TCO'99) ani wprowadzenie monitorów Low Radiation czy stosowanie dodatkowych filtrów ekranowych. Jeszcze wiele trzeba dokonać w dziedzinie ergonomiczności jednak ważne jest to, że już dziś sprawy te nie są nam obce.Przyczyną powstawania barier psychologicznych są także wielokrotnie czynniki zewnętrzne, które wynikają z interakcji międzyludzkich. Można wśród nich wyróżnić:

- przecenianie roli bibliotekarza - wynika z niewiedzy na temat wkraczających usług, technologii, niepewności na temat posiadanej wiedzy i możliwości jej wykorzystania w procesie wyszukiwania potrzebnych informacji samych użytkowników. To oni kreują postać bibliotekarza jako wielkiego znawcy i jedynego człowieka dobrze orientującego się w danym obszarze wiedzy. Dla wielu bibliotekarzy z kolei jest to możliwość podniesienia swojej wartości w oczach innych. W ten sposób tworzy się swoistego rodzaju relacja, w której jednak pierwszorzędną rolę odgrywa sam bibliotekarz - ekspert udzielający rad.

- brak swobody i samodzielności w poszukiwaniu informacji - czynnik istotny, gdy weźmiemy pod uwagę koszty pracy przy komputerze związane z czasem, jaki użytkownik musi poświęcić na wyszukanie potrzebnych informacji. Koszty te są znaczące, dlatego też użytkownik woli skorzystać z pomocy bibliotekarza. W ten sposób hamowany jest jego rozwój, nauka samodzielnego wyszukiwania i przeglądania informacji naukowej.

- brak zrozumienia potrzeb - w okresie automatyzacji i komputeryzacji bibliotek akademickich często pojawiają się problemy, które wynikają z nieprawidłowego rozumienia wzajemnych potrzeb między użytkownikami a bibliotekarzami. Użytkownik wymaga zbyt wiele, nie potrafi jasno sprecyzować swoich oczekiwań a bibliotekarz pochłonięty i zafascynowany rozwojem zapomina komu ma służyć. Przepaść między nimi pogłębia się i może wydać się to dziwne ale niejednokrotnie jej przyczyną jest właśnie nadmierne zaangażowanie się w sprawy komputeryzacji, i automatyzacji biblioteki.

Innymi czynnikami, które są przyczyną powstania barier psychologicznych są problemy, które wynikają z komunikacji człowiek-komputer. Wymagania stawiane najnowszym systemom informacyjnym są coraz wyższe. Użytkownicy jak i bibliotekarze stawiają wysokie poprzeczki stwierdzając, iż to właśnie maszyna ma być przystosowana do człowieka. Duży nacisk jest położony także na zapewnienie "przyjazności" tych systemów, na zwiększenie szybkości działania, zmniejszenia czasu oczekiwania na odpowiedź, uproszczenie języka systemu a wręcz przystosowanie go do języka naturalnego człowieka a czasami możliwościami werbalnego porozumiewania się człowieka z komputerem. Użytkownicy, zwłaszcza początkujący, podkreślają konieczność wyposażenia systemów w moduł pomocy tak aby nie musieli korzystać z pomocy bibliotekarza. Wreszcie ludzie czytają 25 do 30% wolniej na ekranie komputera aniżeli na papierze.

Z wprowadzeniem biblioteki elektronicznej związane są także bariery technologiczne i ekonomiczne. Wiążą się one z problemami wyposażenia biblioteki i czytelni w sprzęt komputerowy, magazynowania informacji naukowej, i jej udostępniania społeczności akademickiej, która dzieli się na tych, którzy mają dostęp i tych, którzy go nie mają. Sieć i szybkość połączeń może być niewystarczająca, zbyt wolna. Wreszcie wyposażenie wymagane do wyświetlania, magazynowania i drukowania informacji naukowych w elektronicznej formie jest drogie zwłaszcza, gdy użytkownicy szukają zagadnień wyłącznie na jeden temat. Oznacza to bowiem czysty wzrost kosztów ekonomicznych i ekologicznych, i staje się relatywnie drogim sposobem zdobycia pojedynczej kopii. Przeważnie z większością elektronicznych czasopism związane są koszty prenumeraty lub honorarium, jednak w wielu przypadkach schemat kosztowy jest bardzo skomplikowany i niejasny, a to z kolei może powstrzymywać biblioteki od kupna, i użytkowania informacji naukowej w wersji elektronicznej. Na obecnym bowiem etapie biblioteki obliczają ile co kosztuje i co się opłaca, co kupować aby zapewnić użytkownikowi dostęp do najważniejszych źródeł informacji, których ilość rośnie z dnia na dzień a równocześnie wzrasta koszt ich publikowania. W latach '50 każdy chemik w Stanach Zjednoczonych mógł sobie pozwolić na kupno Chemical Abstracts, dzisiaj natomiast, przy cenie 17.400 $ za roczną prenumeratę nikt indywidualnie nie może z tego czasopisma skorzystać. ¹⁶ Andrew Odlyzko natomiast oblicza, że koszt czytania artykułu naukowego z matematyki to około 200 $, wtedy gdy artykuł jest przeglądany powyżej 20 razy. ¹⁷ Powstaje pytanie: Czy stać pojedynczego człowieka na zakup takiego czasopisma. Czy biblioteki są w stanie poradzić sobie ze wzrastającymi kosztami pozyskania najważniejszych informacji naukowych? Czy są w stanie zdobyć i zachęcić do pracy kadrę informatyczną oferując niskie płace? Każde bowiem inne miejsce pracy oferuje lepsze warunki a wymagania w bibliotekach są wysokie: od znajomości najnowszych technologii do specjalistycznych technik informacyjnych.

Z przejściem na bibliotekę cyfrową związane są jednak nie tylko ograniczenia, bariery i wady. Do podstawowych, dobrych stron wkroczenia w życie tych bibliotek należą:

- szybkość dystrybucji i produkcji - liczność publikacji oddaje zarówno prędkość jak i skuteczność dobrodziejstwa publikowania, i dystrybucji informacji naukowej w formie elektronicznej a także wyklucza procesy rozwiązywane drogą pocztową. Elektroniczna publikacja w znacznej mierze powoduje rozwój przenośności informacji, oszczędność bezwartościowego czasu oraz wpływa na rozwój sieci komunikacyjnej pomiędzy autorami, dystrybutorami i użytkownikami.

- dostępność - użytkownicy mają dostęp do poszczególnych artykułów lub magazynów w kilka minut, albo nawet w kilka sekund co jest chętniej widziane aniżeli godziny lub dni spowodowane fizycznym przymusem spędzania czasu w czytelni biblioteki, o ile zasób jest w bibliotece dostępny. Dodatkowym atutem jest możliwość współdzielenia olbrzymiej kolekcji informacji, materiałów między bibliotekami i udostępnianie ich równocześnie wielu użytkownikom. Ponadto biblioteka jest w stanie szybko informować swoich użytkowników o nowościach i zdobyczach w dziedzinie informacji naukowej.

- koszt prenumeraty - liczba drukowanych materiałów, koszt ich prenumeraty kurczy budżet bibliotek akademickich. Elektroniczna publikacja może o 24% do 36% obniżyć koszty związane z prenumeratą informacji naukowej poprzez połączenie w konsorcja biblioteczne udostępniające sobie wzajemnie posiadane zasoby.