Ocena wydolności fizycznej u osób przed i po operacjach ortopedycznych idiopatycznego skrzywienia kręgosłupa.

Jednym z bardziej powszechnych problemów ortopedii okresu rozwojowego jest skolioza. Schorzenie to opisywane było już w najstarszej literaturze medycznej, albowiem Hipokrates wyjaśniał przyczyny skoliozy w sposób podobny jak czynią to współcześni autorzy [Tylman 1995; Goldberg i wsp. 1999].

Badania przeglądowe dużych grup dzieci szkolnych wykonane w Polsce, a także w innych rejonach świata wskazują, iż choroba ta najczęściej występuje u kilku a niekiedy kilkunastu procent populacji w wieku 10-16 lat [Brooks i wsp. 1975; Lonstein i wsp. 1982; Bunnell 1986; Francis i Bryce 1987; Skolimowski 1991; Zarzycki i wsp. 1992; Nowakowski 1995; Goldberg i wsp. 1995; Yawn i wsp. 1999].

Za skoliozę uważa się przypadki, w których kąt skrzywienia kręgosłupa jest większy niż 6º [Rogala i wsp. 1978]. Zdecydowaną większość stanowią skoliozy łagodne, poniżej 20º. Częstość występowania tego schorzenia wskazuje na rangę społeczną problemu.

Generalnie choroba ta występuje częściej u płci żeńskiej [Dega 1983; Karski 1996; Zarzycki i wsp. 1998; Chiu i Huang 1998; Goldberg i wsp. 1999]. Jednakże przy małych kątach skrzywienia, tzn. do 10º, dotyczy ono zarówno dziewczynek i chłopców. W miarę zwiększania się kąta skrzywienia kręgosłupa równolegle zwiększa się udział dziewcząt i przy kącie 30º oraz powyżej stosunek ten przedstawia się 7,5:1. U chłopców częściej obserwuje się skoliozy wczesnodziecięce. Jednak z wiekiem występowanie tego schorzenia zaczyna dominować u dziewcząt. W okresie młodzieńczym przewaga płci żeńskiej nad męską jest już bardzo wyraźna i wynosi 7:1. Można więc przypuszczać, że skolioza jakkolwiek nie jest związana z płcią, to jednak progresja skrzywienia częściej występuje u dziewcząt [Dobosiewicz 1997].

Wydolność fizyczna człowieka w dużej mierze uwarunkowana jest sprawnym funkcjonowaniem układów krążenia i oddychania. Układy te odpowiedzialne są za zaopatrzenie komórek ustroju w tlen. O ile u zdrowych ludzi układ oddechowy nie ogranicza zdolności wysiłkowej, o tyle u ludzi z dysfunkcją tego układu zjawisko takie może wystąpić w stopniu zależnym od wielkości zmian chorobowych. Idiopatyczne skrzywienie kręgosłupa, przybierając wyższe wartości kątowe, powoduje znaczną deformację klatki piersiowej. W następstwie wpuklania się trzonów kręgowych do klatki piersiowej oraz zmian w ukształtowaniu żeber następują przesunięcia narządowe, a także upośledzenie funkcjonowania niektórych narządów, jak również upośledzenie funkcji oddychania i krążenia.

Należy się zatem spodziewać, że osoby dotknięte tym schorzeniem będą się charakteryzowały obniżoną wydolnością fizyczną, a także obniżoną tolerancją wysiłkową. Następstwem tego będzie pogorszenie jakości życia codziennego, a w przyszłości przedwczesna śmiertelność.

Niniejsze badania miały na celu uzyskanie odpowiedzi na pytania:

Czy zastosowane leczenie operacyjne idiopatycznego skrzywienia kręgosłupa, mające na celu znaczne zmniejszenie deformacji klatki piersiowej, przyczyni się do poprawy wydolności ogólnej badanych?

Czy indywidualnie zaprogramowany trening rehabilitacyjny oparty na zasadach treningu wytrzymałościowego spowoduje wzrost tolerancji wysiłkowej badanych dziewcząt?

Czy i w jakim stopniu wydolność osób operowanych z powodu skoliozy jest niższa od wydolności osób zdrowych?

Badaniami objęto pacjentki leczone z powodu idiopatycznego skrzywienia kręgosłupa, z których część pozostawała przed zabiegiem operacyjnym, inne natomiast były w różnym okresie po odbytym zabiegu operacyjnym.

86% badanych przypadków stanowiła skolioza piersiowa prawostronna, 8% skolioza lędźwiowa lewostronna, 5% piersiowo-lędźwiowa prawostronna, 1% skolioza piersiowa lewostronna.

Wartość kątowa skrzywienia mierzona według Cobba (1948) wynosiła przed zabiegiem u badanych średnio 62° (minimum 48°, maksimum 95°). Po zabiegu operacyjnym wykonanym metodą Cotrel-Dubousset wielkość skoliozy wynosiła średnio 33° (minimum 13°, maksimum 58°). Wielkość uzyskanej korekcji wahała się od 27% do 76% i średnio wynosiła 48%.

Dla celów porównawczych przebadano także zdrowe nietrenujące dziewczęta w podobnym wieku co pacjentki ze skoliozą (p. tab. 1).

Spośród przebadanych osób wyodrębniono następujące grupy:

Grupa I - pacjentki będące bezpośrednio przed zabiegiem operacyjnym. Celem odtworzenia prawidłowych krzywizn kręgosłupa zostały zakwalifikowane do leczenia operacyjnego.

Grupa II - pacjentki będące 1 do 2 lat po zabiegu operacyjnym idiopatycznego skrzywienia kręgosłupa. Grupę tę stanowiły te same dziewczęta, które wchodziły w skład I grupy.

Grupa III - obejmowała pacjentki badane w różnym okresie po zabiegu operacyjnym. W obrębie tej grupy dokonano podziału chorych ze względu na czas wykonania badania wydolnościowego po zabiegu operacyjnym, wyróżniając odpowiednio grupy: III-1, III-2, III-3, III-4.

grupa III-1 - pacjentki będące 1-1,5 roku po zabiegu operacyjnym,

grupa III-2 - pacjentki będące 2-2,5 lat po zabiegu operacyjnym,

grupa III-3 - pacjentki będące 3 lata po zabiegu operacyjnym,

grupa III-4 - pacjentki będące 4 lata po zabiegu operacyjnym.

Grupę III podzielono także ze względu na wiek badanych, wyodrębniając odpowiednio grupę III-5 i III-6.

grupa III-5 - pacjentki po zabiegu operacyjnym, wiek 13-15 lat,

grupa III-6 - pacjentki po zabiegu operacyjnym, wiek 16-23 lat.

Grupa IV - obejmowała te spośród obserwowanych chorych będących po zabiegu operacyjnym idiopatycznego skrzywienia kręgosłupa, które wyraziły chęć wzięcia udziału w 4-tygodniowym turnusie rehabilitacyjnym.

Mając na uwadze zróżnicowany wiek pacjentek, przebadano dwie grupy kontrolne:

Grupa V - kontrolna młodsza,

Grupa VI - kontrolna starsza.

Charakterystyki antropometryczne badanych zestawiono w tabeli nr 1.

Tabela 1. Charakterystyka antropometryczna badanych grup

Wszystkie badania zostały przeprowadzone w Pracowni Badań Czynnościowych Zakładu Fizjologii AWF w Poznaniu w godzinach przedpołudniowych, dwie godziny po spożyciu lekkostrawnego posiłku.

Osoby badane poddane zostały następującym testom:

Test wysiłkowy - oceniający wydolność ogólną

Test polegał na wykonaniu pracy o wzrastającej intensywności na ergometrze rowerowym (firmy Ergo line, model Ergo Metrics 900, produkcji niemieckiej). Początkowe obciążenie wynosiło 25 W, następnie co 3 minuty zwiększano je o kolejne 25 W, aż do momentu wystąpienia progu wentylacyjnego, po czym wysiłek kończono.

Podczas testu mierzono metodą ciągłą, przy użyciu zestawu Cardi O₂ z systemem komputerowym Cardio Pulmonary Exercise Medical Graphics Corporation produkcji USA, następujące parametry charakteryzujące funkcję układów oddechowego i krążenia: częstość skurczów serca (HR), aktualne minutowe zużycie tlenu (O₂), względną wartość minutowego zużycia tlenu (O₂ · kg^-1), tętno tlenowe (O₂ · HR^-1), wentylację minutową płuc (E), współczynnik tlenowo-wentylacyjny (E · O₂^-1), minutowe wydalanie dwutlenku węgla (CO₂), współczynnik oddechowy (RQ). Próg wentylacyjny wyznaczony został na podstawie komputerowej analizy następujących parametrów: ilości wydalanego dwutlenku węgla, współczynnika oddechowego, współczynnika tlenowo-wentylacyjnego oraz końcowego ciśnienia parcjalnego tlenu w powietrzu wydechowym (PETO₂) (ryc. 1).

Przed przystąpieniem do testu oraz 3 minuty po jego ukończeniu pobierano krew z opuszki palca, w celu wyznaczenia parametrów równowagi kwasowo-zasadowej krwi, posługując się aparatem AVL-995 Graz Austria 995 Hb Automatic Blood Gas System, a także oznaczenia kwasu mlekowego metodą enzymatyczną, używając testów Boehringera.

Rzut serca

W warunkach spoczynkowych wyznaczono u badanych objętość wyrzutową oraz pojemność minutową serca metodą dwutlenkowęglową. Na podstawie danych somatycznych i wieku dziewcząt wyliczono wartości należne pojemności minutowej serca. W tym celu posłużono się wyżej opisanym aparatem Cardi O₂.

Maksymalny pobór tlenu

Opierając się na fakcie występowania liniowej zależności między częstością skurczów serca a obciążeniem wysiłkowym i pobieraniem tlenu przez organizm, wyznaczono w sposób pośredni, przy użyciu nomogramu Åstrand-Ryhming [1954], maksymalny pobór tlenu (O₂ max).

Ryc. 1 Przykładowy wykres wyznaczania progu wentylacyjnego przy użyciu zestawu komputerowego Cardi O₂

Ponadto część badanych pacjentek wzięła udział w 4-tygodniowym turnusierehabilitacyjnym. Na początku i pod koniec turnusu wykonano test wysiłkowy oceniający wydolność ogólną. Oznaczano parametry równowagi kwasowo-zasadowej krwi i stężenie kwasu mlekowego. Wyznaczono także maksymalny pobór tlenu u badanych pacjentek. W badaniu pierwszym określono również indywidualne obciążenia dla realizacji treningu rehabilitacyjnego o charakterze wytrzymałościowym. Wyznaczono je na podstawie momentu wystąpienia progu wentylacyjnego podczas wykonywania wysiłku fizycznego o wzrastającej intensywności.

Plan zajęć fizycznych podczas turnusu rehabilitacyjnego przedstawiał się następująco:

3 razy w tygodniu 40 min jazdy na ergometrze rowerowym, pierwsze 5 min - rozgrzewka, następne 30 min - jazda z uprzednio indywidualnie wyznaczonym obciążeniem progowym, ostatnie 5 min - jazda bez obciążenia

3 razy w tygodniu 40 min gimnastyka poprawiająca postawę ciała, ogólnousprawniająca, zwiększająca siłę mięśni klatki piersiowej i brzucha, ćwiczenia oddechowe

1 raz w tygodniu 45 min pływanie w basenie.

Na prowadzenie powyższych badań została udzielona zgoda Terenowej Komisji Etyki Badań Naukowych przy Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu z dnia 22.01.1997 roku. Uzyskano także zgodę rodziców osób niepełnoletnich.

Praca sfinansowana została ze środków Komitetu Badań Naukowych. Grant nr 4PO5D02915.

Opracowanie statystyczne

Dane uzyskane z badań były cechami ilościowymi. Do ich opisu zastosowano wartości: mediany, średniej arytmetycznej oraz odchylenia standardowego. Dla scharakteryzowania rozkładu badanych cech obliczono ponadto kwartyle (Q₁ i Q₃), które łącznie z medianami umieszczono w tabelach w aneksie. Ze względu na to, że cechy te w większości nie miały rozkładu normalnego, do weryfikacji hipotez statystycznych użyte zostały testy nieparametryczne.

Różnice między grupami dziewcząt weryfikował test Manna-Whitneya, natomiast różnice między pomiarami u tych samych osób, przeprowadzonymi przed i po wysiłku, weryfikował test Wilcoxona. Wyniki testów uznawano za istotne, począwszy od poziomu istotności p=0,05, a w tabelach i rycinach poziomy istotności oznaczono następująco:

*** różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,001

** różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,01

* różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,05.

Wydolność fizyczna jest jednym z najważniejszych składników stanu zdrowia oraz rozwoju biologicznego człowieka. Szczególnie ważnym okresem dla kształtowania wydolności fizycznej jest dzieciństwo i młodość. Wydolność stanowi podłoże motoryki, która kształtowana jest wraz z fizjologicznym rozwojem człowieka, przy czym poszczególne jej cechy osiągają swoje maksimum w różnym okresie rozwoju osobniczego. Zdolności wytrzymałościowe wzrastają dość systematycznie w wieku rozwojowym. Duży ich przyrost u dziewcząt stwierdza się między 13 a 15 rokiem życia, po czym tempo rozwoju zmniejsza się [Raczek 1988; Szopa i wsp. 1996]. Niewykorzystanie tego okresu dla kształtowania pewnych nawyków aktywności fizycznej wpływa najczęściej negatywnie na późniejszy stosunek człowieka do różnych form aktywności ruchowej. Przyczynia się więc również do obniżenia wydolności fizycznej ustroju. Kształtowanie wydolności urasta do rangi znacznego problemu, albowiem ma duże znaczenie dla zapewnienia optymalnego rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży. Zaniedbanie tej sfery życia może wiązać się z poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi dla wieku dojrzałego i starości.

W ostatnich latach coraz częściej zwraca się uwagę na wyraźne pogarszanie się sprawności i wydolności fizycznej populacji dzieci polskich mimo przyspieszenia tempa rozwoju ogólnego [Chlebna-Sokół i wsp. 2000].

Mała aktywność ruchowa, degradacja środowiska naturalnego są czynnikami znacznie upośledzającymi prawidłowy rozwój człowieka. Stale zmniejszająca się aktywność fizyczna jest jednym z czynników sprzyjających rozwojowi wad postawy, a także skolioz idiopatycznych.

Ocena wydolności fizycznej młodzieży uprawiającej i nie uprawiającej sportu jest często przedmiotem badań wielu autorów [Szopa i Cempla 1984; Raczek 1988; Dobrzyński 1991, 1995; McConnell i wsp. 1992; Nazar i Kaciuba-Uściłko 1995; Klimek i Cempla 1997]. Bardzo ważne znaczenie praktyczne posiada również ocena wydolności dzieci i młodzieży przewlekle chorych, albowiem istotnym elementem leczenia i rehabilitacji jest właściwie stosowana aktywność ruchowa. Prowadzenie jej wymaga jednak indywidualnej oceny wydolności i tolerancji wysiłkowej osób rehabilitowanych.

Oceny wydolności organizmu dokonuje się w czasie prób wysiłkowych wykonywanych przy zastosowaniu standardowych obciążeń. Wysiłek taki powinien obejmować duże grupy mięśniowe, być wymierny, łatwy do wykonania i bezpieczny. W praktyce wykonywanych jest szereg testów wysiłkowych, które z grubsza można podzielić na dwa rodzaje: wymagające obciążeń maksymalnych i submaksymalnych. Wydaje się, że dla dzieci oraz osób przewlekle chorych szczególnie przydatne są próby wysiłkowe, które wymagają obciążeń submaksymalnych, jako bezpieczniejsze i łatwiejsze do wykonania. Jakkolwiek istnieją opinie, że tylko obciążenia maksymalne dają pełen obraz zmian zachodzących w organizmie podczas adaptacji do wysiłku i dlatego zalecane są one nie tylko dla osób zdrowych, ale także dla niektórych chorych [Bujnowski 1997; Gołębiowska 1997].

Powszechnie za najlepszą miarę wydolności przyjmuje się maksymalny pobór tlenu, który można wyznaczyć w sposób pośredni lub też w czasie obciążeń maksymalnych. Wskaźnikiem szczególnie korzystnym dla oceny poziomu wytrzymałości, a zatem i wydolności jest próg wentylacyjny [Wasserman i wsp. 1973; Davis i wsp. 1976; Zdanowicz 1992; Chwalbińska-Moneta 1993]. Parametr ten wysoce koreluje z maksymalnym poborem tlenu [Cooper i wsp. 1984; Reybrouck i wsp. 1985; Rowland i Green 1988]. Wyniki badań wykazały ścisłą zależność między wysokością progu mleczanowego a zdolnością do wykonywania długotrwałych intensywnych wysiłków fizycznych, pojemnością tlenową mięśni szkieletowych, procentową zawartością włókien wolnokurczliwych oraz gęstością naczyń włosowatych [Ivy i wsp. 1980]. Wyznaczanie progu wentylacyjnego wydaje się być szczególnie korzystne w ocenie wydolności dzieci czy też osób z różnymi schorzeniami, albowiem próba ta nie wymaga stosowania dużych obciążeń i równocześnie jest bardzo czuła w ocenie zdolności wysiłkowej [Mayer i wsp. 1996; Rydzewski i wsp. 1999; Hebestreit i wsp. 2000].

Również u chorych na skoliozę powinny być stosowane testy wydolnościowe dla wczesnego określenia ewentualnych upośledzeń funkcji układu krążenia i oddychania. Spełniają one ważną rolę w określeniu przyszłościowego przebiegu choroby zarówno przed, jak i po operacji [Shneerson 1978; Leech i wsp. 1985; Dohnalova i wsp. 1997].

Skoliozy wczesnodziecięce, dziecięce oraz skoliozy z dużym kątem skrzywienia powodują wystąpienie znacznej niewydolności układu oddechowego. U chorych tych często występuje nadciśnienie płucne [Swank i wsp. 1982], jednakże do niewydolności płuc rzadko dochodzi w okresie młodzieńczym [Weber i wsp. 1975].

Skrzywienia duże i porażenne mogą postępować przez całe życie, a szczególnie w okresie F porodowym, jak również w okresie menopauzy. Nie jest to postęp czynny, a raczej mechaniczne zapadanie się krzywizn. Ciąża u pacjentek charakteryzujących się progresującą skoliozą powoduje nasilenie tempa progresji. Nie stwierdza się takiego zjawiska w przypadku chorych, u których wielkość skrzywienia jest stała [Blount i Mellencamp 1980]. Nie stwierdzono również większego wpływu skoliozy na przebieg ciąży i porodu u pacjentek z łagodnym i średnim skrzywieniem kręgosłupa [Betz i wsp. 1987; Visscher i wsp. 1988]. Analiza porównawcza przeprowadzona przez Kalinowskiego i Pozawskiego [1986] pozwala stwierdzić, że także zabieg operacyjny wykonany metodą Harringtona - bez względu na wielkość usztywnienia - nie wpływa w istotny sposób na przebieg ciąży, porodu i połogu. Częstość występowania powikłań w przebiegu porodu siłami natury oraz dolegliwości bólowe kręgosłupa w grupie kobiet operowanych z powodu skoliozy w porównaniu z innymi rodzącymi nie wykazują istotnych różnic.

Idiopatyczne skrzywienie kręgosłupa pogarsza się w okresie wzrostu młodzieży i niejednokrotnie skłania do podjęcia decyzji o leczeniu operacyjnym. Skolioza jest chorobą oszpecającą, zatem samoocena chorych dotycząca własnego wyglądu jest niska [Normelli i wsp. 1986; Dekel i wsp. 1996]. Często młodzież chora decyduje się na korekcję zniekształcenia głównie ze względów kosmetycznych, albowiem czynnik estetyczny jest dla nich szczególnie ważny. Satysfakcja pacjentów wynikająca z operacji skoliozy zależy głównie od stopnia korekcji skrzywienia. Podstawowe znaczenie ma poprawa morfologiczna, zmniejszenie garbu, spionizowanie i przywrócenie symetrii talii. Młodociani chorzy często nie są w pełni świadomi co do następstw późniejszych, które niesie ze sobą choroba [Theologis i wsp. 1993; Haher i wsp. 1995].

Biorąc pod uwagę problemy psychiczne i społeczne chorych, efekt leczenia operacyjnego, jak to wynika z szeregu doniesień, jest w dominującej liczbie przypadków pozytywny. Chorzy operowani z powodu skoliozy mogą prowadzić normalne życie społeczne [Frenzel i Polak 1986]. Z danych przedstawionych przez Skwarcza i wsp. [1986] wynika, że 98% operowanych jest zadowolonych z podjętej decyzji i radziłoby poddanie się zabiegowi innym osobom ze skoliozą. Znaczna część operowanych podjęła studia wyższe bądź też zdobyła zawód w innych szkołach, a następnie pracuje w pełnym wymiarze godzin. Sporo osób także wstąpiło w związek małżeński i posiada zdrowe dzieci bez zniekształceń kręgosłupa. Podobne rezultaty uzyskali Kitahara i wsp. [1989]. Z ich badań przeprowadzonych 5 lat po zabiegu operacyjnym skoliozy metodą Harringtona wynika, iż 85% pacjentów jest zadowolonych z uzyskanego rezultatu kosmetycznego oraz ze swej aktywności fizycznej i społecznej. Ponad 80% wstąpiło w związek małżeński i część z nich posiada dzieci. Ponad 40% uprawia różne sporty rekreacyjne.

Operacje skoliozy przeprowadzane są z powodów kosmetycznych, z powodu bólów kręgosłupa, w celu zapobieżenia dalszej progresji i w tych względach wynik zastosowanej chirurgicznej korekcji kręgosłupa jest jednomyślnie pozytywny. Liczne publikacje nie dają jednoznacznej odpowiedzi na zasadnicze pytanie dotyczące wpływu odtworzenia prawidłowych krzywizn kręgosłupa na poprawę bądź zapobieżenie pogarszaniu się funkcji układów oddychania, krążenia i w efekcie na wydolność ogólną badanych.

W badaniach własnych pacjentki chorujące na skoliozę charakteryzowały się podobną wydolnością ogólną jak dziewczęta zdrowe, na co wskazują uzyskane wartości maksymalnego poboru tlenu. Nie zaobserwowano również obniżenia sprawności układu oddechowego. Na uwagę zasługują natomiast znacząco niższe u pacjentek w porównaniu z grupą kontrolną wartości parametrów charakteryzujących spoczynkowy rzut serca. Stwierdzona wartość pojemności minutowej serca jest istotnie niższa nie tylko od wyników uzyskanych przez osoby zdrowe, ale też od wartości należnej dla pacjentek. Być może wynika to z obniżenia wielkości wentylacji pęcherzykowej. Jakkolwiek parametr ten nie był badany w warunkach spoczynkowych, to jednak wiadomo, że minutowy przepływ płucny krwi dostosowuje się na drodze odruchowej do wielkości wentylacji. Każda zmiana wentylacji powoduje odpowiednią zmianę pojemności minutowej serca. Dzięki temu dopływ krwi do niedostatecznie wentylowanych pęcherzyków płucnych zmniejsza się. Także inni autorzy wskazują na obniżone wartości objętości wyrzutowej oraz pojemności minutowej serca u osób ze skoliozą [Zarzycka i wsp. 1983]. Obciążenie układu krążenia w wyniku wykonywanego wysiłku fizycznego u pacjentek również było większe. Zarówno dziewczęta chorujące na idiopatyczne skrzywienie kręgosłupa, jak i dziewczęta zdrowe wykonały bardzo zbliżoną objętość pracy, jednak częstość skurczów serca u pacjentek była istotnie wyższa, przy równocześnie mniejszej - jakkolwiek nieistotnie - wartości tętna tlenowego.

Podobne reakcje u dziewcząt ze skoliozą na zastosowane obciążenie fizyczne stwierdza Shneerson [1980]. Mimo że uzyskane przez tego autora wyniki badań wskazują na obniżoną wydolność pacjentek, to jednak funkcja układu oddechowego pozostaje w granicach norm. Zatem przyczyn obniżonej wydolności, zdaniem autora, upatrywać należy w upośledzeniu funkcji układu krążenia.

Zakres zmian w obrębie parametrów równowagi kwasowo-zasadowej krwi przy zbliżonych obciążeniach wysiłkowych był istotnie większy w grupie pacjentek niż w grupie dziewcząt zdrowych. Wskazuje to na gorszą tolerancję wysiłkową, albowiem nastąpiło w większym stopniu naruszenie homeostazy wewnątrzustrojowej. Sugeruje to, że wydajność tlenowych źródeł energetycznych była mniejsza, natomiast udział procesów beztlenowych w pokryciu zapotrzebowania energetycznego był istotnie wyższy u dziewcząt ze skoliozą, o czym świadczy wartość stężenia kwasu mlekowego. Nagromadzenie tego metabolitu w mięśniach powoduje dodatkowe obciążenie serca pracą, ponieważ dochodzi na drodze odruchowej do wzrostu częstości jego skurczów.

Zastosowana korekcja chirurgiczna skoliozy u badanych dziewcząt nie tylko rozwiązała problem kosmetyczny, ale także korzystnie wpłynęła na funkcję krążeniowo-oddechową, sprawność fizyczną i wydolność. Przejawia się to we wzroście szeregu parametrów charakteryzujących funkcję tych układów.

Zwiększeniu uległa pojemność minutowa serca u badanych pacjentek. Jakkolwiek parametr ten w dalszym ciągu pozostawał niższy od wartości należnej dla badanej grupy, to jednak różnica ta była istotnie mniejsza niż przed zabiegiem operacyjnym. Wzrosła wartość tętna tlenowego, co wskazuje pośrednio na poprawę ekonomiki pracy serca. Jednak wskaźnik ten w dalszym ciągu pozostaje na stosunkowo niskim poziomie w porównaniu z wynikami uzyskanymi przez zdrową młodzież podczas analogicznych obciążeń [Wołkow 1971]. Istotnie zwiększyła się wartość wentylacji minutowej płuc przy obciążeniu progowym. Była ona zbliżona do wartości uzyskiwanych przez zdrowe choć młodsze dzieci [Maćěk i Vavra 1971; Obert i wsp. 2000], ale zdecydowanie niższa od wartości, jakie stwierdzono u młodzieży regularnie podejmującej aktywność fizyczną [Hopkins i wsp. 2000]. Istotnie wzrosła ilość tlenu pobieranego podczas jednego wdechu. Stwierdzono także istotny wzrost wartości bezwzględnej maksymalnego poboru tlenu. Należy jednak zaznaczyć, że wartość ta w badaniu przed operacją również była na poziomie porównywalnym z wynikami uzyskiwanymi przez zdrowe dziewczęta [Anderson i wsp. 1974; Nagle i wsp. 1977; Chlebna-Sokół i wsp. 1985; Cooper i wsp. 1985; Åstrand i Rodahl 1986; Armon i wsp. 1991; Zanconato i wsp. 1991; Kent-Braun i NGA 2000].

W badaniach własnych wykonanych po zabiegu operacyjnym zwiększyła się znacznie wielkość wykonanej pracy do momentu wystąpienia progu wentylacyjnego, a także moc progowa. Świadczy to jednoznacznie o poprawie wydolności ogólnej badanych pacjentek, tym bardziej że częstość skurczów serca towarzysząca temu obciążeniu pozostała na tym samym poziomie. Nie stwierdzono istotnej różnicy w reakcji metabolicznej na zastosowane obciążenie fizyczne. Co prawda zmiany w obrębie parametrów równowagi kwasowo-zasadowej oraz stężenia kwasu mlekowego były większe w badaniu po operacji, pamiętać jednak należy, że obciążenie, przy którym wystąpił próg wentylacyjny, również było większe.

Także inne doniesienia wskazują na poprawę funkcji fizjologicznych w wyniku przeprowadzonego zabiegu operacyjnego idiopatycznego skrzywienia kręgosłupa. Pacjenci po operacji charakteryzują się lepszym samopoczuciem, mniejszą męczliwością, większą zdolnością do wysiłków fizycznych [Stoboy 1978; Dickson i wsp. 1995; Haher i wsp. 1999; Laurentowska i wsp. 2000]. Stwierdza się także małą, ale znaczącą poprawę pojemności życiowej płuc [Gagnon i wsp. 1989; Lenke i wsp. 1992; Kinnear i Johnston 1993], a także poprawę sprawności układów krążenia i oddychania [Koczocik-Przedpelska i wsp. 1983; Kumano i Tsuyama 1982; Akcali i wsp. 1999; Arlet i wsp. 1999].

Winter i Lonstein [1999] opisują zdecydowanie korzystny wpływ zabiegu operacyjnego korekcji skoliozy na stan zdrowia pacjentki z wrodzonym progresującym skrzywieniem kręgosłupa. Operowana była 3-krotnie, począwszy od 3 roku życia. 41 lat później nie stwierdzono żadnych problemów z układem oddechowym, jak również nie odnotowano bóli kręgosłupa.

Šakić i wsp.[1992] donoszą, iż operacja skoliozy przy uzyskanym 54% stopniu korekcji powodowała poprawę funkcji oddechowych mierzonych w warunkach spoczynkowych, jak również poprawę tolerancji wysiłkowej u badanych chorych. Jednocześnie autorzy ci stwierdzają, że przy mniejszych skoliozach funkcja układu oddechowego jest prawidłowa. Mimo to u pacjentów tych występuje mniejszy pobór tlenu, zatem inne czynniki niż układ oddechowy muszą być za to odpowiedzialne. Jak wiadomo, transport tlenu do tkanek jest istotnie zależny między innymi także od pojemności minutowej serca. Zatem może pacjenci ci charakteryzowali się mniejszym poborem tlenu z powodu upośledzenia funkcji układu krążenia. Wzrost zużycia tlenu podczas wysiłku fizycznego zależy raczej od odpowiedzi układu krążenia niż układu oddechowego.

Istnieją także doniesienia wskazujące, iż zabieg operacyjny w sposób zasadniczy nie poprawia funkcji układu oddechowego. Wierusz-Kozłowska i Kubacki [1983] oraz Wierusz-Kozłowska i wsp. [1986] w badaniach przeprowadzonych 8 i 14 lat po wykonaniu zabiegu korekcyjnego piersiowego odcinka kręgosłupa metodą Harringtona stwierdzają, iż co prawda chorzy prowadzą normalny tryb życia, to jednak występuje u badanych stały wzrost objętości zalegającej płuc. Może to świadczyć o stopniowym pojawianiu się zmian rozedmowych. Korzystnym zjawiskiem był wzrost ciśnienia cząsteczkowego tlenu w krwi włośniczkowej u chorych, u których przed zabiegiem występowała hipoksja. Zdaniem autorów nastąpiło to prawdopodobnie na skutek zwiększenia pojemności klatki piersiowej, co poprawiło wentylację pęcherzykową oraz przepływ krwi przez płuca. Jednakże autorzy uważają, że raz poniesione szkody z powodu skoliozy są nieodwracalne. Zaznaczyć należy, że badana grupa pacjentów charakteryzowała się dużym kątem skrzywienia kręgosłupa również po zabiegu operacyjnym. Przed operacją wynosił on średnio 90°, a po operacji 53°.

Z badań Shneersona i Edgara [1979] przeprowadzonych na młodzieży, u której kąt skoliozy przed zabiegiem metodą Harringtona wynosił 65,8°, a po zabiegu 27,3°, także wynika, że nie osiągnięto znacznej poprawy parametrów fizjologicznych. Maksymalny pobór tlenu w kontrolnych testach wykonanych przed i po operacji pozostawał na bardzo podobnym poziomie. Niewielkie wzrosty w badaniu po operacji parametrów spirometrycznych mierzonych w spoczynku, a także maksymalnej wentylacji minutowej płuc i maksymalnej objętości oddechów nie są znamienne statystycznie. Z kolei Sponseller i wsp. [1987] poddali obserwacjom wpływ zabiegu operacyjnego metodą Harringtona na funkcję płuc u osób dorosłych. Badania pooperacyjne wykonane zostały 3 lata po korekcji skoliozy. Nie stwierdzono istotnych zmian w kształtowaniu się wybranych parametrów spirometrycznych poza nieznacznym wzrostem pojemności całkowitej płuc. U części pacjentów występowały mniejsze lub większe problemy zdrowotne wynikające z upośledzenia funkcji układu oddechowego. Z danych literaturowych wynika, że operacje korekcji idiopatycznego skrzywienia kręgosłupa wykonane u osób dorosłych wypadają gorzej niż u młodzieży. Sztywność istniejącej deformacji u osób dorosłych powoduje, że zabieg jest trudniejszy niż u młodzieży. Równocześnie uzyskany efekt jest mniejszy, a komplikacje konsekwentnie większe [Moskowitz i wsp. 1980; Swank i wsp. 1981; Cochran i wsp. 1983].

W obliczu zróżnicowanych doniesień odnośnie do korzyści wynikających z leczenia operacyjnego idiopatycznego skrzywienia kręgosłupa sądzić należy, że ostateczną odpowiedź da długoletnia obserwacja porównywana z również odległymi wynikami leczenia zachowawczego. Zapewne jednak operacyjna korekcja skoliozy zabezpiecza przed pogarszaniem się funkcji układu oddechowego [Smith i wsp. 1991]. Zaz-naczyć jednak trzeba, że przeważająca ilość przytoczonych danych literaturowych dotyczy oceny korzyści wynikających z operacji wykonanych metodą Harringtona. W badaniach własnych zastosowano leczenie operacyjne metodą Cotrel-Dubousset. Przypomnieć należy, że metoda ta pozwala na trójpłaszczyznową korekcję skoliozy, ponadto w okresie po operacji nie stosuje się gorsetu gipsowego, a usprawnianie pacjenta następuje bardzo szybko. Korekcja skoliozy spowodowała poprawę wydolności ogólnej pacjentek. Z porównań dokonanych między dziewczętami operowanymi z powodu skoliozy a dziewczętami zdrowymi w zbliżonym wieku wynika, że nie ma większych różnic w poziomie wydolności ogólnej obserwowanych grup, jednakże tylko w odniesieniu do pacjentek młodszych (13-15 lat). Natomiast starsze pacjentki (16-23 lata) charakteryzowały się zdecydowanie mniejszą wydolnością w porównaniu z dziewczętami zdrowymi.

Maksymalny pobór tlenu zwiększa się u dziewcząt do mniej więcej 16 roku życia. Największa dynamika zmian występuje w okresie pokwitania. Po tym okresie wyraźnie pogłębiają się różnice w poziomie tego parametru między osobami o różnej aktywności ruchowej. Reakcja metaboliczna na zastosowane obciążenie fizyczne dziewcząt ze skoliozą oraz dziewcząt zdrowych wskazuje na gorszą tolerancję wysiłkową pacjentek zarówno młodszych, jak i starszych. Prawdopodobnie wynika to z mniejszych możliwości pozyskiwania tlenu przez komórki kurczących się mięśni z przepływającej przez nie krwi. Zatem praca może być wykonana na podstawie beztlenowych procesów metabolicznych, będących źródłem energii dla skurczu mięśni.

Poddając obserwacjom kształtowanie się wydolności ogólnej pacjentek w różnym okresie po odbytym zabiegu operacyjnym skoliozy, stwierdza się, że najlepsze wskaźniki uzyskały pacjentki badane w najkrótszym czasie po operacji (1-1,5 roku). Wyniki uzyskane w kolejnych badaniach są niższe. Obniża się istotnie maksymalny pobór tlenu, zarówno jego wartość bezwzględna, jak i względna. Zmniejszanie się wartości względnej może być uzasadnione przyrostem tkanki tłuszczowej, co jest typowe dla tej fazy okresu rozwojowego.

Próg wentylacyjny, oceniany na podstawie wielkości obciążenia, najwyższą wartość uzyskał w badaniu pierwszym po operacji (1-1,5 roku). W następnych badaniach występował na niższym poziomie. Uzyskanie mniejszej mocy progowej niewątpliwie wskazuje na obniżenie się wydolności ogólnej ustroju. Parametry charakteryzujące spoczynkowy rzut serca także najwyższe wartości uzyskały w badaniu pierwszym po operacji, po czym sukcesywnie obniżały się w miarę upływu czasu od zabiegu.

Poszczególne parametry fizjologiczne uzyskały w procesie rozwoju biologicznego swoje najwyższe wartości w wieku około 15-17 lat i były na poziomie porównywalnym z wartościami stwierdzonymi u dziewcząt zdrowych. W późniejszych latach nie utrzymują one uzyskanego poziomu i obniżają się znacznie prędzej niż dzieje się to u osób zdrowych. To niekorzystne zjawisko wynika prawdopodobnie z małej aktywnoś-ci ruchowej badanych pacjentek.

Wielu autorów zwraca uwagę na konieczność zalecania osobom ze skoliozą treningu o charakterze tlenowym dla zachowania koordynacji mięśni szkieletowych i wydolności naczyniowo-sercowej [Smyth i wsp. 1986; DiRocco i Vaccaro 1988; Kearon i wsp. 1993]. Występująca u nich niska wydolność nie jest wynikiem tylko morfologicznych i funkcjonalnych zmian ustroju, ale również małej aktywności fizycznej.

Powszechnie znany i szeroko udokumentowany w literaturze jest wpływ aktywności ruchowej na wydolność ogólną ustroju. W wyniku racjonalnie i systematycznie stosowanej aktywności fizycznej obniża się częstotliwość pracy serca zarówno w czasie wysiłku, jak i w okresie restytucji, zwiększa się maksymalny pobór tlenu [Kaikkonen i wsp. 2000]. Również stwierdzono pozytywny wpływ umiarkowanie zwiększonej aktywności ruchowej na rozwój somatyczny u dzieci, między innymi na zwiększenie masy mięśniowej z równoczesną redukcją tkanki tłuszczowej, a także na większą wysokość ciała [Stergioulas i wsp. 1998; Hansen i wsp. 1999; Reevers i wsp. 1999]. Korzystny wpływ aktywności ruchowej na ogólny poziom wydolności ustroju i procesy metaboliczne stwierdzono także u dzieci z innymi schorzeniami [Fain 1991; Nordgren i wsp. 1994; Cultin i wsp. 1994; Pilaczyńska-Szczęśniak 1995; Schmidt i wsp. 1997]. Badania tolerancji wysiłkowej dzieci i młodzieży oraz ocena wpływu na tę tolerancję różnych czynników patologicznych są niezbędne dla zapobiegania obniżeniu się wydolności w wieku rozwojowym, jak też dla opracowania programów rehabilitacyjnych dla dzieci i młodzieży przewlekle chorych.

Czynniki przyczyniające się do obniżenia wydolności młodzieży ze średnią i umiarkowaną skoliozą są mało znane. Skrzywienie kręgosłupa połączone jest ze złą postawą ciała, osłabieniem mięśni brzucha i grzbietu, przykurczem mięśni piersiowych, zapadniętą klatką piersiową. Stwierdza się także upośledzenie czynności układów krążenia i oddychania. Celem stosowanych ćwiczeń rehabilitacyjnych jest zrównoważenie sił układu mięśniowego przez zlikwidowanie przykurczów mięśni i ograniczeń ruchów w stawach, a także wzmocnienie mięśni. Zatem celem jest ogólna poprawa postawy. W badanej grupie dziewcząt w wyniku zastosowanego programu rehabilitacyjnego nastąpił wzrost wydolności ogólnej oceniany głównie na podstawie maksymalnego poboru tlenu. Nastąpiła także poprawa tolerancji wysiłkowej przejawiająca się mniejszymi zaburzeniami homeostazy wewnątrzustrojowej, wywołanymi zastosowanym ob-ciążeniem fizycznym. Wydaje się, iż głównym elementem rehabilitacyjnym odpowiedzialnym za powyższe korzystne zmiany był zastosowany trening wytrzymałościowy.

Kształtowanie wytrzymałości sprzyja zdolności do wykonywania długotrwałych wysiłków fizycznych o pożądanej intensywności. Zatem odpowiedzialna jest ona za rozwijanie wydolności.

Trening fizyczny jako proces adaptacyjny prowadzi do stałego doskonalenia czynności poszczególnych tkanek i narządów organizmu oraz w efekcie do podwyższenia możliwości wysiłkowych. Organizm człowieka charakteryzuje się tendencją do nadmiernego wyrównywania zaburzeń wywołanych czynnikami stresującymi, w tym przypadku jest nim wysiłek fizyczny. Zjawisko to jest powszechnie znane pod nazwą superkompensacji. Im rozleglejsze są zmiany wywołane przez bodziec wysiłkowy, tym głębsze są zmiany superkompensacyjne. Na tej zasadzie odbywa się doskonalenie funkcji organizmu poprzez systematyczne oddziaływanie bodźcem treningowym o odpowiednio dobranej intensywności tak, aby nie powodować przeciążeń [Kuński 2000]. Stwierdzono, że koszt energetyczny wykonania tej samej objętości pracy przez dzieci jest większy, niż gdyby praca ta została wykonana przez osoby dorosłe [MacDougall i wsp. 1983]. Wysiłkowe wartości niektórych parametrów charakteryzujących funkcję układu krążenia, jak: objętość wyrzutowa serca, pojemność minutowa serca, różnica tętniczo-żylna dla tlenu, są niższe u dzieci niż u dorosłych [Turley i Wilmore 1997]. Zapotrzebowanie energetyczne nie jest pokrywane na tej samej drodze u dzieci i dorosłych. Stężenie kwasu mlekowego po wykonaniu porównywalnych wysiłków fizycznych jest niższe u dzieci niż u osób dorosłych [Martinez i Haymes 1992; Pfitzinger i Freedson 1997; Bar-Or 2000]. Składa się na to kilka czynników, między innymi mniejsza aktywność fosfofruktokinazy w mięśniach, a także szybsze u dzieci niż u dorosłych zwiększanie zaopatrzenia w tlen i wykorzystanie go przez mięśnie na początku wysiłku. Dzięki temu większa część energii potrzebnej do skurczu mięśni pochodzi z tlenowych procesów metabolicznych, a mniejsza z beztlenowych źródeł.

Wytrzymałość rozwijana jest szczególnie skutecznie przy stosowaniu mniejszych obciążeń i równocześnie długim czasie ich trwania. Wysiłki takie wymagają wydatkowania dużych ilości energii i zmuszają w ten sposób organizm do odbudowy i rozbudowy naruszonego potencjału energetycznego [Kubica 1995].

Ostatnio zwrócono uwagę, że zwiększenie wydolności sercowo-naczyniowej następuje również wtedy, gdy aktywność fizyczna stosowana jest w kilku krótszych ses-jach (np. po 10 min.), niekoniecznie musi to być wysiłek trwający co najmniej 30 minut. Jakkolwiek nie wykazano dotąd korzyści zdrowotnych krótkotrwałych wysiłków, to jednak założenie, że wywołują one podobne efekty do efektów uzyskiwanych w wyniku wykonywania wysiłków dłużej trwających, jest uzasadnione. Ponadto chęć podejmowania wysiłków o krótszym czasie trwania przez osoby ćwiczące jest często większa [Åstrand 2000]. Także krótkotrwałe wysiłki o dużych intensywnościach wpływają korzystnie na poprawę metabolizmu tlenowego i w efekcie na wzrost wartości maksymalnego poboru tlenu [Linossier i wsp. 1993; MacDougall i wsp. 1998; Rodas i wsp. 2000].

Szereg badaczy zwraca uwagę na obniżoną aktywność fizyczną osób ze skoliozą. Przyczyną tego zjawiska bywają często bóle kręgosłupa [Smyth i wsp. 1986; Kesten i wsp. 1991; Nowakowski 1992]. Winter [1986] podaje, że mięśnie szkieletowe pacjentów z bocznym idiopatycznym skrzywieniem kręgosłupa charakteryzują się obniżoną zdolnością wysiłkową. Brak jest jednak przekonujących danych co do przyczyny tego zjawiska.

Próg wentylacyjny jest wskaźnikiem szczególnie przydatnym w ocenie skuteczności treningu wytrzymałościowego [Mahon i Vaccaro 1989]. Podwyższenie progu wentylacyjnego jest przede wszystkim wyrazem zwiększenia potencjału aerobowego mięśni. Obciążenia zbliżone do progu wentylacyjnego uważa się za optymalne obciążenia treningowe [Kindermann i wsp. 1979]. Oznaczanie tego wskaźnika przydatne jest także przy ustalaniu obciążeń treningowych w rehabilitacji.

Zastosowany w badaniach własnych trening wytrzymałościowy spowodował wzrost wydolności i tolerancji wysiłkowej pacjentek. Zmianom tym nie towarzyszyły wyraźne różnice w kształtowaniu się parametrów charakteryzujących funkcję układów krążenia i oddychania z wyjątkiem obniżenia się współczynnika tlenowo-wentyla-cyjnego oraz wzrostu ilości tlenu pobieranego podczas jednego wdechu. Wskazuje to na pewną poprawę sprawności procesu oddychania. Podobnie Bjure i wsp. [1969] stwierdzają u pacjentów ze skoliozą 22% wzrost maksymalnego poboru tlenu po zastosowanym cyklu treningowym. Równocześnie nie towarzyszy temu poprawa parametrów określających funkcję układu oddechowego. Sądzić zatem należy, że zastosowany proces treningowy spowodował głównie usprawnienie wykorzystania tlenu na poziomie komórkowym. Systematyczne ćwiczenia wytrzymałościowe wywołują zmiany umożliwiające większe wykorzystanie tlenu głównie we włóknach mięśniowych wolnokurczliwych. Następuje to poprzez: wzrost liczby mitochondriów, ich rozmiarów, liczby grzebieni, na których zachodzą procesy utleniania oraz wzrost aktywności niektórych enzymów mitochondrialnych. Ponadto zwiększa się w mięśniach gęstość naczyń kapilarnych, co ułatwia wychwytywanie tlenu z przepływającej krwi. Należy także wziąć pod uwagę możliwość transformacji w obrębie włókien mięśniowych szybkokurczliwych. Pod wpływem treningu wytrzymałościowego włókna szybkokurczliwe glikolityczne zwiększają swój potencjał oksydacyjny [Górski 2001]. Ponadto w komórce mięśniowej zmniejsza się degradacja adenozynotrójfosforanu oraz dochodzi do wzrostu aktywności enzymu HGPRT (hipoksantyno-guanino-fosforybozylo-transferazy), który zwiększa możliwość reutylizacji hipoksantyny do puli nukleotydów purynowych [Banaszak i wsp. 1995].

Także inni badacze wskazują na korzystny wpływ turnusów rehabilitacyjnych na wskaźniki wentylacyjne płuc, cechy motoryczne oraz na wydolność osób ze skoliozą. Podkreślają równocześnie istotną rolę ćwiczeń wytrzymałościowych w kształtowaniu wydolności, a także optymalne dozowanie wysiłku pod względem wielkości jak i czasu trwania, aby nie wydłużać okresu rehabilitacji bądź też nie powodować przeciążeń [Włodyka i Wierusz 1974; Skolimowski i wsp. 1981; Dalidowski 1983; Weiss 1991; Żaba i wsp. 1992; Żaba 1992; Kowalski i Protasiewicz 1996, 1997; Dyner-Jama i wsp. 2000; Janiszewski i Bittner-Czapińska 2000]. Inne natomiast doniesienia nie potwierdzają korzystnego wpływu turnusu rehabilitacyjnego na poziom wytrenowania dzieci ze skoliozą. Jednakże program usprawniania polegał jedynie na stosowaniu wybranych ćwiczeń korekcyjnych [Żmudzka-Wilczek i wsp. 1980].

Poddawanie wysiłkowi fizycznemu całego ustroju jest zdecydowanie bardziej efektywne niż stosowanie dowolnych ćwiczeń oddechowych w procesie rehabilitacji skolioz. Ćwiczenia oddechowe zwiększają niewątpliwie pojemność życiową płuc, ale działają tylko na organ oddychania, nie pociągając za sobą poprawy funkcji układu krążenia, jak to się dzieje przy zastosowaniu wysiłku ogólnoustrojowego. Poprawa sprawności różnych funkcji powinna być ze sobą ściśle powiązana. Należy jednak pamiętać, że korzystne zmiany w organizmie wywołane treningiem wytrzymałościowym ulegają zanikowi w ciągu kilku tygodni, jeśli aktywność fizyczna zmniejszy się istotnie [Kozłowski i Nazar 1999].

Dane literaturowe donoszą, że nie ma przeciwwskazań do uprawiania sportu przy skrzywieniach kręgosłupa do 21°. Również pacjentki będące 1 rok po operacji idiopatycznego skrzywienia kręgosłupa mogą zacząć uprawiać sport, jednakże po odpowiedniej konsultacji co do rodzaju dyscypliny, jak i wielkości obciążeń wysiłkowych [Hopf i wsp. 1991]. Poza pływaniem szczególnie polecanym sportem wydaje się być łucznictwo, które można uprawiać od dzieciństwa do późnej starości. Ten sport pozwala chorym ze skoliozą na równorzędne współzawodnictwo, o co trudno w innych dyscyp-linach. Ponadto łucznictwo wpływa korekcyjnie na postawę ciała, jest dobrym symetrycznym ćwiczeniem dla mięśni prostowników grzbietu i mięśni łączących łopatki z kręgosłupem [Majoch 1976]. Inne z kolei doniesienia wskazują na korzystny wpływ uprawiania tenisa w celu odbudowy równowagi mięśni tułowia [Drowatzky i Woods 1996, 1997].

Jednakże istnieją również doniesienia wskazujące na niebezpieczeństwo rozwoju skolioz w wyniku uprawiania niektórych dyscyplin sportowych. Stwierdzono występowanie skrzywienia kręgosłupa u zawodniczek uprawiających wyczynowo sport [Konermann i Sell 1992]. Również Tanchew i wsp. [2000] donoszą, iż 12% dziewcząt spośród dużej grupy gimnastyczek artystycznych miało skoliozę 10° i więcej. Autorzy wskazują na trzy niebezpieczne czynniki ryzyka skoliozy związane bezpośrednio z tą dyscypliną sportu. Są nimi: niedojrzałość fizyczna w momencie stosowania znacznych obciążeń treningowych, asymetryczne obciążenia kręgosłupa, zwiększone zakresy ruchów w stawach.

Uzyskane wyniki badań własnych jednoznacznie wskazują na skuteczność leczenia operacyjnego skoliozy w odniesieniu do poprawy wydolności ogólnej i tolerancji wysiłkowej pacjentek. Wskazują także, że osiągnięte korzyści muszą być podtrzymywane przez racjonalnie stosowany trening rehabilitacyjny o charakterze tlenowym.

Uzyskane wyniki badań pozwalają na sformułowanie następujących wniosków: