elektroniczna edycja faksymilowa zbioru tekstów alchemicznych Łazarza Zetznera

Krótkie wprowadzenie
z odsyłaczami zewnętrznymi

Tradycja alchemiczna wkroczyła do Europy Łacińskiej w 1144 r., kiedy Robert z Ketton przetłumaczył Liber de compositione alchemiae [1] z arabskiego - i już na zawsze pozostała ważnym i trwałym elementem europejskiej kultury. Była nie tylko istotnym instrumentem stopniowego wyłaniania się naukowej chemii, ale jej wpływy odnaleźć można w tak różnych dziedzinach jak filozofia, medycyna, literatura i sztuka. Alchemia w wąskim znaczeniu (w przeciwieństwie do protochemii uprawianej przez rzemieślników) opierała się w znacznej mierze na tradycji pisanej swych hellenistycznych i arabskich poprzedników, duża część której przypisywana była jej mitycznym twórcom (Hermes Trismegistos) i klasycznym filozofom greckim (Arystoteles, Platon, Pitagoras), półlegendarnym alchemikom (Jâbir ibn Hayyân znany w Europie jako Geber) i średniowiecznym autorytetom, najpewniej nigdy nie piszącym o alchemii (św. Tomasz z Akwinu, Ramon Lull, Arnold z Villanova). Wiele z tych tekstów było kopiowanych i zbieranych przez średniowiecznych intelektualistów, a po upowszechnieniu się w Europie technologii druku, kolekcje takie publikowano w całości, obok licznych pojedynczych traktatów, dając tym samym nowy impuls dla zainteresowania alchemią w okresie renesansu i wczesnej nowożytności.

Najwcześniejszą drukowaną kompilacją było De alchemia zawierające Summa perfectionis [2] pseudo-Gebera i trzy inne teksty wraz z kilkoma wierszami alchemicznymi. Po raz pierwszy ukazała się prawdopodobnie w Wenecji ok. r. 1475 [3], następnie w Rzymie ok. r. 1485 [4], a póxniej jeszcze kilka razy (ze zmienianą nieco zawartością). Jednak pierwszym naprawdę ważnym zbiorem, który stał się przodkiem Theatrum chemicum w linii prostej, była zawierająca dziesięć tekstów kompilacja zatytułowana również De alchemia, wydana przez Johannesa Petreiusa w Norymberdze w 1541 r. Petreius był też wydawcą De revolutionibus Kopernika, które ukazało się dwa lata później. Zbierał on rękopisy alchemiczne z zamiarem wydania dużo pełniejszego kompendium ale dopiero po jego śmierci, kiedy kolekcja ta trafiła do jego krewnego Heinricha Petri w Bazylei, ten opublikował ją we współpracy z Pietro Perną w 1561 r. Były to 53 teksty w redakcji Guglielmo Grataroliego pod wspólnym tytułem Verae alchemiae artisque metallicae, citra aenigmata, doctrina. Co ciekawe, ten sam Petri opublikował też drugie wydanie De revolutionibus w 1566 r., a Perna przygotował całą serię zbiorów alchemicznych w 1572 r. (7 tomów z ponad 80 tekstami). Perna, a póxniej jego zięć Konrad Waldkirch, planował nową wielotomową kompilację traktatów alchemicznych, ale ostatecznie przedsięwzięcie to przejął Łazarz Zetzner ze Strasbourga, który również nabył od Waldkircha prawa do wydania zbiorowego dzieł Paracelsusa [5].

Pierwsza edycja Theatrum chemicum wydana przez Zetznera w 1602 r. wydana została w trzech tomach w Oberursel i zawierała 80 tekstów. Ten sam zestaw został wznowiony w 1613 r. z dodaniem kolejnego tomu i 54 traktatów. W 1622 r. spadkobiercy Zetznera wydali piąty tom z 20 tekstami w redakcji Izaaka Habrechta. Ostatnie i najpełniejsze wydanie Theatrum chemicum przygotowane zostało przez Johanna Jacoba Heilmanna i wydane w latach 1659-1660 przez Eberharda Zetzner z kolejnym nowym tomem, doprowadzając liczbę zawartych w nim traktatów alchemicznych do ponad 200. Jest to zatem największy taki zbiór kiedykolwiek wydany, a drugim co do wielkości była Bibliotheca chemica curiosa Jean-Jacques Mangeta (Geneva 1702), zawierająca prawie 140 traktatów, z których 35 było również w Theatrum chemicum. Dzieło to użyczyło również tytułu alchemicznym kompilacjom po angielsku i niemiecku: Theatrum chemicum Britannicum wydanemu przez Eliasa Ashmole'a (London 1652) i Deutsches theatrum chemicum w redakcji Friedericha Rotha-Scholtza (Nuremberg 1728-1732).

Theatrum chemicum stanowiło zaczątek zgromadzonej przez Izaaka Newtona olbrzymiej kolekcji książek i rękopisów alchemicznych kiedy kupił je ok. r. 1668 mając 26 lat i rozpoczął eksperymenty alchemiczne, stanowiące jeden z jego głównych obszarów zainteresowań przez całe życie [6]. Ze wszystkich posiadanych przez Newtona książek ta właśnie ma najwięcej adnotacji, poprawek i odsyłaczy [7].

Fakt, że pojawienie się pierwszych drukowanych kompendiów alchemicznych było blisko związane z publikacją De revolutionibus Kopernika, i że ich sześciotomowy następca był tak intensywnie czytany przez Newtona - dwóch gigantów wyznaczających granice epoki nazywanej Rewolucją Naukową - ukazuje wyraźnie jak obszary dziś uznawane za skrajnie różne wizje świata, przenikały się w umysłach ludzi żyjących przed pojawieniem się mentalności oświeceniowej, którą my odziedziczyliśmy. Publikacja elektronicznej edycji faksymilowej Theatrum chemicum może zatem stanowić istotną pomoc w badaniu fenomenu alchemii, którego rola w historii intelektualnej zaczyna dopiero być doceniana przez szersze kręgi społeczności akademickiej, o czym świadczy rosnąca liczba książek i artykułów na ten temat na przestrzeni dwóch ostatnich dziesięcioleci.