Spis treści
ROCZNIKI NAUKOWE AWF W POZNANIU
Zeszyt 53 – 2004
JOWITA GÓRKA*, MAGDALENA CHMURSKA**
*Zakład Ekonomiki i Organizacji Turystyki, AWF w Poznaniu
**Ośrodek Obliczeniowy, AWF w Poznaniu
Słowa kluczowe: czas wolny, aktywność fizyczna, rekreacja ruchowa mieszkańców wsi.
Key words: leisure time, physical activity, physical recreation of countryside dwellers.
W czasie znaczących przemian w życiu społeczeństwa polskiego pojawia się wiele problemów związanych z pracą, głównie z jej utrzymaniem, a nawet uzyskaniem. Natomiast czas, którym ludzie dysponują po pracy, nie zawsze jest należycie spożytkowany.
Problematyka „czasu wolnego”, interesująca zarówno polityków społecznych, jak socjologów czy pedagogów, zrodziła się wraz z narastającymi uciążliwościami życia. Czas ten, nazywany czasem wolnym, jest pojęciem szerokim.
Występują coraz to większe nierówności w zakresie posiadania tzw. czasu wolnego i w zakresie dostępu do różnych form rekreacji ruchowej i turystyki.
To cywilizacja zmusza człowieka do życia, w którym występują: stres, nerwice, osłabienie. Profilaktykę skutków działania wyżej wymienionych czynników stanowi dobrze zorganizowany czas wolny, ponieważ jego brak lub niewystarczające wykorzystanie mają wpływ na nasze zdrowie, zadowolenie z siebie czy kontakty międzyludzkie.
During the significant transformations in the life of the Polish society many problems related to work appear, mainly keeping a job and even getting a job. However the time people have after work is not always properly used.
The problem of „leisure time”, interested for both social politicians and sociologists or pedagogues, arose with the increasing strain of life. This time, called leisure time, is a wide notion.
There are more and more inequalities in terms of having so called leisure time and in terms of access to various forms of physical recreation and tourism.
The civilization makes people lead lives in which they experience stress, neuroses and weakness. Well-organised leisure time is a prophylaxis against the effects of the above factors, as the lack of leisure time or its insufficient use affect our health, self-satisfaction and interpersonal contacts.
W publikacjach socjologicznych i pedagogicznych bardzo często przytacza się definicję czasu wolnego francuskiego socjologa J. Dumezediera, który definiuje go następująco: „Czas wolny jest zespołem zajęć, którym jednostka może się z własnej woli poświęcić w okresie wolnym od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych albo w celu wypoczynku lub rozrywki, w celu bezinteresownego rozwoju swojej wiedzy i wykształcenia, albo też dobrowolnego udziału w życiu społecznym, czy też wreszcie w celu rozwoju nieskrępowanych zdolności twórczych”[za: 1].
Z definicji tej wynika, że czasem wolnym obejmuje się zajęcia i czynności, które powinny „zmieścić się” w tymże czasie, jednak wyklucza ona obowiązki zawodowe, rodzinne i społeczne.
Bogdan Suchodolski mówi o czasie wolnym: „Właśnie w czasie wolnym od obowiązkowej pracy kształtuje się wiele właściwości, nawyków i wyobrażeń jednostki, które następnie stają się ważnymi czynnikami jej pracy i postępowania wobec innych ludzi. Człowiek jest istotą niepodzielną i dlatego to, co czyni ze sobą w godzinach wolnych od pracy, nie może nie mieć wpływu na jego zachowanie się w innych godzinach dnia”[6].
Na temat pojęcia czasu wolnego wypowiadało się i pisało wielu pedagogów, socjologów czy ekonomistów i mimo że opinie nie są w pełni zgodne w odniesieniu do treści, to jednomyślne zdaje się być stanowisko teoretyków i badaczy czasu wolnego co do tego, że stanowi on ten okres dnia w życiu człowieka, którym może on dobrowolnie dysponować przy pełnej swobodzie jego wykorzystania.
Rozwój nauki i techniki spowodował, że czas przeznaczony na pracę skrócił się, zwiększając tym samym czas poza pracą. Część czasu wolnego możemy spędzać na odpoczynku, zabawie lub też poświęcić go na rozwój swojej pracy umysłowej, aktywność społeczną, sportową, rekreacyjną.
Najczęściej w literaturze i różnych publikacjach podawana jest definicja rekreacji fizycznej T. Wolańskiej: „Rekreacja fizyczna to wszystkie zajęcia o treści ruchowo-sportowej lub turystycznej, którym człowiek oddaje się z własnej chęci w czasie wolnym od obowiązków, dla wypoczynku, rozrywki i dla rozwoju własnej osobowości”[9].
Można zadać pytanie, jakie są możliwości spędzania czasu wolnego przez mieszkańców wsi, czy rekreacja fizyczna jest istotną częścią czasu wolnego mieszkańców wsi? Aktywność fizyczna może być korzystną formą regeneracji sił człowieka, bez względu na to, jaki styl życia on prowadzi, czy z jakiego środowiska pochodzi. Czynniki psychokulturowe, które tkwią w świadomości indywidualnej i społecznej, wpływają na aktywne uczestnictwo w rekreacji ruchowej, zaś indywidualne podejście człowieka do możliwości, jakie stwarza czas wolny od wszystkich obowiązków, jest związane z hierarchią wartości, która jest ukształtowana w świadomości tegoż człowieka.
Najbardziej otwarte na przyjęcie nowych form rekreacji ruchowej są środowiska miejskie, pochodzące z obszarów gospodarczo dobrze rozwiniętych. Spowodowane jest to wyższym standardem życia w mieście, lepszą sytuacją materialną mieszkańców miast oraz zwracaniem przez nich uwagi na zaspokajanie potrzeb drugiego rzędu. Zupełnie inne warunki panują w środowisku wiejskim, gdzie sytuacja materialna jest ściśle związana z charakterem wykonywanej pracy zawodowej.
Problematyką wykorzystania czasu wolnego na wsi zajmowali się już R. Wojnarski i J. Grell (1988) [10] oraz Z. Pelc i K. Stalec (1999)[5]. Badania, wykonane w tych dziedzinach przez fachowców, w przypadku pierwszych autorów dotyczyły obszaru, gdzie rolnictwo i polska wieś dobrze się rozwijają, ale brakuje porównania z obszarem lub obszarami gdzie rolnictwo „kuleje”. Natomiast kolejni autorzy, w przeprowadzonych badaniach w małym procencie dotykają problemu wykorzystania czasu wolnego przez mieszkańców wsi. W związku z nikłym zainteresowaniem tą tematyką, wspomniany obszar badań nadal pozostaje nie do końca zbadany, dlatego w pracy podjęto próbę rozszerzenia tej problematyki.
Celem pracy jest podjęcie problematyki zagospodarowania czasu wolnego przez mieszkańców wsi, które ściśle zdeterminowane jest poziomem życia oraz charakterem pracy zawodowej. Celowe wydaje się prześledzenie form spędzania czasu wolnego przez mieszkańców terenów wiejskich.
Problematyka uczestnictwa mieszkańców wsi w rekreacji była rzadko przedmiotem badań. Zagadnienie to pojawiało się jedynie przy okazji badania warunków bytowych, czasu wolnego mieszkańców wsi i najczęściej było traktowane marginalnie.
Materiałami wykorzystanymi w niniejszej pracy były wyniki ankiety przeprowadzonej wśród mieszkańców terenów wiejskich województwa wielkopolskiego (powiat poznański) w okresie od czerwca do sierpnia 2002 r. Badania wykonano na grupie osób w wieku produkcyjnym (18–60/65 lat). Z populacji generalnej (PG) wybrano na podstawie doboru losowego próbę reprezentacyjną.
Ankieta w części pierwszej zawierała szczegółowe informacje dotyczące sposobów i form spędzania czasu wolnego przez mieszkańców wsi. W części drugiej zawarto dane dotyczące osób badanych. Podstawowym celem zastosowania wspomnianego narzędzia badawczego było zdobycie informacji na temat, jak mieszkańcy wsi potrafią w swoim życiu codziennym zaplanować czas wolny. W związku z tym sformułowano następujące pytania badawcze:
Na co mieszkańcy wsi przeznaczają swój czas wolny?
Ile czasu w ciągu tygodnia przeznaczają na wybrane formy rekreacji?
Jakie formy rekreacji najczęściej uprawiają?
Jakie są bariery uczestnictwa ludności wiejskiej w różnych formach rekreacji?
W wyniku analizy literatury przedmiotu [2, 3, 4, 7, 8] wysunięto następujące hipotezy, będące próbą odpowiedzi na zadane pytania:
Mieszkańcy wsi przeznaczają swój czas wolny m. in. na: oglądanie TV, słuchanie muzyki, spotkania towarzyskie, spotkania w wiejskich lokalach gastronomicznych.
Przyjmuje się, że średnio w ciągu tygodnia mieszkańcy wsi przeznaczają na badane formy rekreacji 14 godzin czasu wolnego.
Najczęstszymi formami rekreacji aktywnej są: jazda na rowerze, gra w piłkę nożną.
Podstawową barierą uczestnictwa ludności wiejskiej w rekreacji jest mała, ograniczona, a nawet brak dostępności do różnych form rekreacji.
Czas wolny może być wykorzystywany na różne formy rekreacji aktywnej i biernej. Wśród badanych form do rekreacji aktywnej zaliczamy: grę w piłkę nożną (A), pływanie na strzeżonych kąpieliskach (B), jazdę na rowerze (D), jazdę konną (E), zajęcia w klubach sportowych (H), a dorekreacji biernej: kino (C), oglądanie TV (F), słuchanie muzyki (G), spotkania w klubach gospodyń wiejskich (I), spotkania w wiejskich lokalach gastronomicznych (J), spotkania towarzyskie (K).
Wyniki ankiety, dotyczącej wybranych form i sposobów spędzania czasu wolnego przez mieszkańców wsi, stanowią materiał badawczy.
Wykres 1 przedstawia procentowy rozkład wybranych form rekreacji. Najbardziej dominującą formą rekreacji jest oglądanie TV (F), co stanowi 23% badanych cech. Tuż po nim plasują się spotkania towarzyskie (K) stanowiące 20%, a kolejne cechy to: pływanie na strzeżonych kąpieliskach (B) i słuchanie muzyki (G), które są na takim samym poziomie procentowym (13%).
Wykres 1. Procentowy rozkład wybranych form rekreacji
Diagram 1. Percentage distribution of selected forms of recreation
LEGENDA (dotyczy wykresów 1, 3, 4): A – gra w piłkę nożną; B – pływanie na strzeżonych kąpieliskach; C – kino; D – jazda na rowerze; E – jazda konna; F – oglądanie TV; G – słuchanie muzyki; H – zajęcia w klubach sportowych; I – spotkania w klubach gospodyń wiejskich; J – spotkania w wiejskich lokalach gastronomicznych; K – spotkania towarzyskie; L – inne formy spędzania czasu wolnego.
LEGEND (for diagrams 1, 3, 4): A – playing football; B – swimming (at a swimming pool or guarded bathing beach); C – going to cinema; D – cycling; E – horse riding; F – watching television; G – listening to music; H – attending sports clubs; I – meetings in farmers’ wives association; J – meetings in a village bar; K – social meetings; L – other forms of spending leisure time.
Źródło: badania własne
Source:own study
Z wykresu 2 możemy odczytać, iż badając ludzi w wieku produkcyjnym, pod względem wybranych form rekreacji w ujęciu sumarycznym, najbardziej aktywną jest grupa wiekowa między 18-30 rokiem życia. Natomiast kolejne przedziały wiekowe prezentują coraz niższy procentowy udział ludności w badanych formach rekreacji.
Wykres 2. Sumaryczne przedstawienie wybranych form rekreacji w rozbiciu na przedziały wiekowe (w %)
Diagram 2. Summary presentation of selected forms of recreation by age (in %)
Źródło: badania własne
Source:own study
Wykres 3 przedstawia procentowyrozkład wybranych form rekreacji w podziale na grupy wiekowe. Dominującą grupą wiekową ze względu na większość cech jest grupa 1 (18-30 lat), jedynie spotkania w klubach gospodyń wiejskich (I) odstają od pozostałych cech. Grupa 2 (30-40 lat) występuje w każdej badanej formie rekreacji na średnim poziomie, jedynie podobnie jak grupa 1 odbiega procentowo w przypadku cechy I. Grupy 3 (40-50 lat) i 4 (powyżej 50 lat) w większości cech wykazują duże podobieństwo, jedynie cechy: gra w piłkę nożną (A), słuchanie muzyki (G) i zajęcia w klubach sportowych (H) różnią je od siebie.
Wykres 4 przedstawia procentowy rozkład aktywnych form rekreacji. Dominującą formą jest tu pływanie na strzeżonych kąpieliskach (B), które stanowi aż 47%. Jest to sezonowa forma rekreacji i ze względu na czas prowadzonych badań (od czerwca do sierpnia) wyraźnie odbiega wielkością od pozostałych form, wybieranych przez badanych mieszkańców wsi. Na kolejnej pozycji plasują się jazda na rowerze (D) i gra w piłkę nożną (A), które stanowią kolejno 18%i 17% wszystkich form rekreacji aktywnej.
Wykres 3. Efekt wzajemnego połączenia przedziałów wiekowych z formami rekreacji w ujęciu procentowym
Diagram 3. The effect of joining age ranges with forms of recreation in percentage
Źródło: badania własne
Source:own study
Wykres 4. Procentowy rozkład aktywnych form rekreacji
Diagram 4. Percentage distribution of active forms of recreation
Źródło: badania własne
Source: own study
Na podstawie analizy efektów badań przeprowadzonych wśród mieszkańców wsi w wieku produkcyjnym, założone hipotezy pokrywają się z wynikami, a do najczęściej wybieranych form spędzania czasu wolnego należą: oglądanie telewizji, spotkania towarzyskie, pływanie na strzeżonych kąpieliskach i słuchanie muzyki. W ciągu tygodnia mieszkańcy wsi przeznaczają na badane formy rekreacji średnio 14,5 godziny (minimalny czas to 8,5, a maksymalny to 18,5 godziny).
Prawdopodobnie dlatego, że badania przeprowadzano w sezonie letnim (od czerwca do sierpnia 2002 r.), najczęstszą formą rekreacji aktywnej było pływanie na strzeżonych kąpieliskach, a w następnej kolejności wybierano jazdę na rowerze, grę w piłkę nożną i zajęcia w klubach sportowych. Podstawową barierą uczestnictwa ludności wiejskiej w badanych formach rekreacji aktywnej jest zły stan zaplecza technicznego, brak odpowiedniego sprzętu, brak fachowej kadry.
Badania wskazują na ustawiczną potrzebę zmian metod funkcjonowania instytucji, które zajmują się organizowaniem rekreacji dla mieszkańców wsi. Ponadto badania ukazują potrzebę dalszej analizy sposobów spędzania czasu wolnego przez mieszkańców wsi.
[1] K. Czajkowski, Wychowanie do rekreacji. Warszawa 1979.
[2] Z. Drozdowski, O potrzebie metodologicznego i organizacyjnego ładu w badaniach ludzkiej aktywności ruchowej. Albatros, Szczecin 1995.
[3] M. Drzewicki, Wiejska przestrzeń rekreacyjna. Instytut Turystyki, Warszawa 1992.
[4] J. Gracz, T. Sankowski, Psychologia w rekreacji i turystyce. Wydawnictwo AWF, seria: Podręczniki nr 50, Poznań 2001.
[5] Z. Pelc, K. Stalec, Znaczenie aktywności ruchowej dla kobiet ze środowiska miejskiego i wiejskiego, [w:] I. Kiełbasiewicz-Drozdowska, M. Marcinkowski, W. Siwiński (red.), Aktywność rekreacyjna, sportowa i turystyczna w różnych środowiskach społeczno-zawodowych. Diagnoza i propozycje rozwiązań. Polskie Stowarzyszenie Naukowe Animacji Rekreacji i Turystyki, Wyższa Szkoła Oficerska im. S. Czarnieckiego, AWF, Poznań 2000, s. 249-260.
[6] B. Suchodolski, Wychowanie dla przyszłości. Warszawa 1980.
[7] J. Janowski, M. Karpowicz, R. Strzelczyk, Sprawność fizyczna dzieci wiejskich na tle przemian społeczno-ustrojowych w Polsce. Materiały z konferencji „Wychowanie fizyczne i sport w badaniach naukowych”, VI Konferencja naukowa, Poznań, 21 maja 1998, Wydawnictwo AWF, Poznań 1998, s. 15-22.
[8] R. Muszkieta, M. Król-Zielińska, Poziom sprawności fizycznej związanej ze zdrowiem dzieci wiejskich z województwa leszczyńskiego. Materiały z konferencji „Wychowanie fizyczne i sport w badaniach naukowych”, VI Konferencja naukowa, Poznań, 21 maja 1998, Wydawnictwo AWF, Poznań 1998, s. 23-29.
[9] T. Wolańska, Rekreacja fizyczna. Warszawa 1971.
[10] R. Wojnarski, J. Grell, Społeczno-ekonomiczne czynniki uczestnictwa ludności wiejskiej w turystycznych formach rekreacji, [w:] S. Wykrętowicz (red.), Wyznaczniki i bariery uczestnictwa w turystycznych formach rekreacji. Wydawnictwo AWF, Warszawa 1988, s. 133-141.
On the basis of the analysis of the results of studies carried out on countryside dwellers at the economically productive age, the proposed hypotheses are consistent with the results, and the most frequent forms of spending leisure time are: watching television, social meetings, swimming (at a swimming pool or guarded bathing beach) and listening to music. On average countryside dwellers spend 14.5 hours per week on the studied forms of recreation (minimum 8.5, maximum 18.5 hours).
Probably due to the fact that the study was carried out in the summer (from June to August 2002) the most frequent form of active recreation was swimming (at a swimming pool or guarded bathing beach), followed by cycling, playing football and attending sports clubs. The main obstacle for participation of countryside dwellers in the studied forms of physical recreation is a bad state of technical facilities, lack of equipment and lack of professional instructors.
The study indicates the constant need for change in the functioning of institutions responsible for the organisation of recreation for the countryside dwellers. What is more, the study shows the need for further analysis of spending leisure time by the countryside dwellers.