(The clash of urban sports of industrial era with traditional physical games and plays in a Belorussian minority on the Polish-Belorussian borderland)

Akademia Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie,

Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego w Białej Podlaskiej

Słowa kluczowe: mniejszość narodowa, etnologia, etnografia sportu, kultura ludowa, gry i zabawy.

Key words: national minority, ethnology, sports ethnography, folk culture, games and plays.

Praca przedstawia kwestię zderzenia sportów miejskich epoki industrialnej z tradycyjnymi grami i zabawami ruchowymi mniejszości białoruskiej, mieszkającej we wschodniej części Podlasia. Praca zawiera również przewodnik (słownik) po kilku, czasem osobliwych, grach i zabawach, które dotąd nie zostały wymazane z pamięci tej społeczności.

The work presents an issue concerning the clash of urban sports of the industrial era with traditional physical games and plays of the Belorussian minority living in the eastern part of Podlasie region. The work also contains a guide to a few, sometimes peculiar, games and plays which have not been erased from this community’s memory as yet.

Prowadzone badania skupiono na obszarze pogranicza polsko-białoruskiego, występującego na peryferiach zwartego obszaru kulturowego Polski i Białorusi, zarówno po jego polskiej, jak i po białoruskiej stronie. Wschodnie tereny Polski zamieszkują oprócz tej mniejszości również Litwini i Ukraińcy, którzy stanowią część narodów: białoruskiego, litewskiego i ukraińskiego.

Należałoby tutaj przedstawić problem zderzenia sportów miejskich epoki industrialnej z tradycyjnymi grami i zabawami ruchowymi tej mniejszości. Oparto się na materiale dotyczącym tej społeczności, ponieważ została ona najpełniej spenetrowana. Badania skupionogłównie na wsi i w małych miastach Białostocczyzny, gdyż jedynie w takich lokalnych społecznościach tradycyjne gry i zabawy ruchowe mogły przetrwać, jeżeli nie fizycznie, to przynajmniej w pamięci ludzi starszych. Wschodnie pogranicze Polski obejmuje między innymi wschodnią część województwa podlaskiego, gdzie zamieszkuje ponad 250 tys. wiernych wyznania prawosławnego. Przez wielu uważani są oni za Białorusinów w Polsce [6, 32]. Inni autorzy podają, że w województwie białostockim zamieszkuje od 60 do 70 tysięcy tzw. świadomych narodowo Białorusinów [13, s. 54; 34, s. 93].

Zakres zjawisk obejmujący wiele zagadnień dotyczących kultury fizycznej ma inny charakter w społecznościach industrialnych. W odróżnieniu od silnie zurbanizowanych krajów, o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, w których nie zauważa się większych różnic w zakresie uczestnictwa w kulturze fizycznej między ludnością miejską i wiejską (szczególnie w przypadku dzieci i młodzieży) [36, s. 254], na terenach wschodniej Białostocczyzny te różnice są znaczne. Pomimo zacierania się w społeczeństwach postprzemysłowych tradycyjnego podziału na miasto i wieś, pomimo bliskości kulturowej, podobnego poziomu i jakości życia, słabo tu wyodrębnionych środowisk miejskich i wiejskich, tendencje te w tym regionie nie zostały dostatecznie zarysowane, zostawiając jeszcze wyspy odwiecznej kultury.

W opracowaniu tym przedstawiono szereg pochodzących z przeszłości a zachowanych w pamięci zabaw i gier ruchowych, mających przemożny wpływ na życie wielu pokoleń całej populacji tego społeczeństwa. Celem opracowania jest także ukazanie zderzenia określonych elementów takiego systemu zachowań, wartości i wzorów wypracowanych przez setki lat, które odróżniają kulturę fizyczną mniejszości białoruskiej od kultury fizycznej ludności polskiej.

Etnografowie kultury, socjologowie wsi dokumentują, że tradycyjne, ukształtowane przez pokolenia formy organizacji społecznej, stosunki międzyludzkie, obyczaje, zachowania, normy postępowania wypierane są przez „nowoczesną”, zglobalizowaną kulturę społeczności industrialnych. Jednakże obok procesów globalizacji równolegle przebiegają również inne – związane z fragmentaryzacją. Zbyszko Melosik stwierdza, że procesy te „…wykluczają się i nakładają na siebie wzajemnie, współistnieją pokojowo w jednej sferze i prowadzą bezwzględną dyskursywną walkę o kształt rzeczywistości w innych dziedzinach życia społecznego” [27, s. 165].

Dobrym przykładem ścierania się tych procesów jest konfrontacja tradycyjnej kultury ludowej czy chłopskiej z kulturą masową popularyzowaną przez media, ponieważ współcześnie człowiek „żyje w świecie zaprojektowanych kultur prezentowanych przez gwiazdy telewizji i muzyki pop, w świecie „telepolityki” oraz mydlanych oper, w świecie upozorowania, w którym to, co realne, nie wynika już z bezpośredniego kontaktu człowieka z rzeczywistością, lecz z tego, co percypuje on poprzez mass media” [27, s. 171].

Zwrócić należy uwagę, że to społeczeństwo Wschodu, wybierając drogę modernizacji, zmuszone zostało do rezygnacji z własnych zwyczajów, które nie odpowiadały Zachodowi. Niekiedy wyrzeczenie to posuwało się zbyt daleko, doprowadzając do zabiegu mimikry [1, s. 73]. Niestety, tendencje te miały często przepływ jednokierunkowy, podział na Wschód i Zachód, my – oni, gorsi – lepsi. Nie rozważano, co Europa Wschodnia może wnieść cennego, ale jak ma się przystosować. Ludzie Wschodu przekonani byli o wyższości Zachodu. „Wschodniacy jak najszybciej chcieli stać się Zachodniakami”[1, s. 68].

Zjawisko to dotyczy w zasadzie całej sfery rzeczywistości społecznej, w tym także szeroko rozumianej kultury fizycznej. Jeśli bowiem weźmie się pod uwagę popularność niektórych sportów upowszechnianych przez mass media, to można zauważyć, że większość z nich bierze swe początki ze sportów tradycyjnych, ale ich dalszy rozwój z reguły nie podlega już często spontanicznej działalności charakterystycznej dla epoki przedindustrialnej, lecz raczej sterowanym presjom komercyjnym i medialnym. Pojęcie sportu tradycyjnego nabiera w tym kontekście nowego znaczenia, z jednej strony ochrony dawnych wartości kultury, z drugiej zaś określa możliwość zróżnicowania kulturowego, wzbogacania regionalnego poczucia tożsamości środowiskowej [23, s. 33].

Tradycyjną kulturę chłopską odróżniają specyficzne, zakorzenione układy o pierwotnych wartościach, opartych na pracy fizycznej, sprawiedliwości i wspólnocie losu [39, s. 185]. Geneza kultury fizycznej wywodzi się z okresu zerwania bezpośredniego związku pomiędzy bezwzględnymi potrzebami człowieka a jego ruchowym zachowaniem [7, s. 16]. Aktywność kulturowa, dotychczas skierowana na wytwarzanie dóbr, jak też na doskonalenie samego siebie (duchowo lub fizycznie), może służyć zaspokajaniu potrzeb życiowych człowieka lub stanowić wartość samą w sobie. W pierwszym przypadku jest to kultura bytu z wytworami o znaczeniu instrumentalnym, w drugim mamy do czynienia z tzw. kulturą symboliczną. W odniesieniu do kultury fizycznej motywem do doskonalenia ciała może być zarówno potrzeba zwiększenia wydajności pracy zapewniającej byt, jak i chęć rozwijania specyficznych dla danego narodu form aktywności fizycznej czy też podniesienia sprawności obronnej. Osiągnięcie wyniku sportowego posiada wartość symboliczną, a jednocześnie materialną i dość często stanowi formę uwidaczniania danego państwa na tle innych [9, s. 15].

Jak twierdzi Zbigniew Krawczyk, istnieją „…kłopoty ze zdefiniowaniem „kultury” w ogóle, ale także zbyt różnorodne treści kryjące się w określeniu „kultura fizyczna” [20, s. 11]. Trudności w jej zdefiniowaniu powodują częste zawężanie jej rozumienia. Autor ten kulturę fizyczną ujmuje w cztery typy, rozumiejąc ją jako:

Jak widać, problematyka kultury fizycznej nie ogranicza się współcześnie jedynie do kształtowania struktury cielesnej człowieka, lecz dotyczy o wiele szerszego zakresu pojęciowego. Odnosi się ona również do kształtowania postaw ludzkich i wzorów zachowań, a także do warunków życia, środowiska, w którym żyjemy, naszego stosunku do pracy i wypoczynku.

Na selektywne rozumienie pojęcia kultury fizycznej zwraca uwagę wielu jej teoretyków i socjologów, którzy uwidaczniają, jakie ma to następstwa dla społeczeństwa. Sytuacja, w której zawęża się problemy kultury fizycznej do obszaru działań natury sprawnościowej, powoduje daleko idące reperkusje. Na problemy kultury fizycznej i jej błędne rozumienie od wielu lat zwraca uwagę Maciej Demel, stwierdzając między innymi, że „Kulturę fizyczną utożsamia się na ogół z produktami ruchowymi i to głównie typu sportowego. Zamyka w obrębie sali gimnastycznej, boiska, pływalni, pólka narciarskiego, toru wyścigowego... Nie czuje się jej i nie czuje w życiu zwykłym, codziennym” [7, s. 23].

Inną przyczyną błędnego rozumienia kultury fizycznej jest to, że dzielimy społeczeństwo, jak uważa Maciej Demel, na sportowców i niesportowców, na twórców i zjadaczy chleba, uważając tych drugich za coś gorszego, wręcz pasożytniczego. „Tymczasem – być może – górują oni nad nami pod względem, jakby to powiedział M. Czerwiński – osobistej kultury fizycznej. Ba, mogą mieć własne metody i systemy pielęgnowania ciała, znacznie skuteczniejsze od tych, które my im oferujemy” [7, s. 23]. Powyższe zdanie uświadamia, że własne, odmienne metody chociażby pielęgnacji ciała czy sposoby spędzania czasu wolnego mogą mieć istotną wartość dla społeczeństwa. Inny styl życia, stosunek do pracy i zabawy tworzą system dbałości o własną kulturę fizyczną, często bez świadomości tworzenia wartościowych wzorów.

Jest zastanawiające, że pewna część społeczeństwa nie czuje się kreatorami kultury fizycznej. Takie postawy są zwłaszcza widoczne na wsiach, „zjawiska, które obejmujemy dziś szerokim terminem kultura fizyczna, są dla wsi polskiej nowością kulturową” [26, s. 13].

Należy jednak pamiętać, że kultura fizyczna rozumiana instytucjonalnie obejmuje cztery człony: wychowanie fizyczne, sport, turystykę oraz rehabilitację. Sport w kontekście tak rozumianej kultury fizycznej jest synonimem ukierunkowanego sportu wyczynowego. To wąskie rozumienie sportu niejako „zamyka” ten element kultury we współczesności, eliminując jednocześnie jego głębokie korzenie, z których wyrósł. Chcąc przyjąć na użytek niniejszej pracy nazwę sport, będziemy określać go nie tylko jako współzawodnictwo fizyczne, które związane jest ze współczesną formą tego terminu, ale także identyczne w swej istocie lub podobne formy aktywności fizycznej, wymienione we wcześniejszych epokach, a także w innych kręgach kulturowych, nie znających pojęcia sportu o angielskiej etymologii. Ponadto, aby uniknąć deformacji tegoż pojęcia, zawężenia tej nazwy do kilkudziesięciu sportów medialnych, za Wojciechem Lipońskim określamy sport, uwzględniając jego specyfikę etnologiczną. Przyjmiemy tutaj, że jest to „każda forma gry lub zabawy o charakterze ruchowym, cechująca się elementami ludycznego współzawodnictwa oraz doskonalenia sprawności cielesnej, stanowiących istotę tego współzawodnictwa, i obejmująca związany z tym rytuał i formy widowiska, ujęta w zwyczajowe lub spisane zasady obowiązujące jednakowo wszystkich uczestników, i stanowiąca element tożsamości kulturowej wspólnej dla danej społeczności lub wielości społeczności, a także pole zdobywania statusu społecznego jednostki” [23, s. 31-32].

Dodatkowo „sport” odnosić będziemy do tych białoruskich, ludowych gier ruchowych, które wykazują oczywiste podobieństwa do współczesnych form współzawodnictwa sportowego.

Jako że sport w niniejszym opracowaniu będzie rozpatrywany w kontekście etnologicznym, należałoby odpowiedzieć na pytanie: Czym jest etnologia i jaki stosunek zachodzi między nią a etnografią? Ważnym wreszcie problemem są związki tych pojęć ze sportem.

Pojęcie etnologii stosowane na początku XIX w. i rozumiane jako studia nad kulturą ludów pierwotnych nie znajduje dzisiaj pełnego zrozumienia.W przekonaniu wielu etnologów kultury „...zadaniem etnologii jest badanie nie tylko archaicznych form ludzkiej kultury, ale i obserwacja ich ewolucji oraz stopniowego przetwarzania się w formy stanowiące istotę współczesnej cywilizacji” [23, s. 21].

Istotnym zadaniem jest również ratowanie zastanych, dawnych wartości, nie zniszczonych przez szybko postępującą cywilizację. Postęp kultury wielkich miast niósł zazwyczaj degradację kultur lokalnych, do niedawna homogenicznych. Z takich przesłanek wyrosła stopniowoetnografia, będąca nauką badającą przejawy dawnej kultury materialnej i duchowej poszczególnych ludów. Obydwie zajmowały się badaniem kultur różnych społeczności i jak stwierdza Wojciech Lipoński „...doszło między nimi do swoistego zatarcia znaczeń. Do dziś, czym jest etnografia, a czym etnologia, określić jednoznacznie nie sposób” [23, s. 22].

Etnografia, etnologia i antropologia kulturowa mają wspólny cel badań, starają się określić kulturę konkretnych zbiorowości ludzkich. Nauki te za podstawowe zbiorowości uważają takie jednostki społeczno-kulturowe, jak plemię, lud, naród [2, s. 11].

Józef Burszta uważa, że we współczesnych naukach etnologicznych jednym z podstawowych zadań stało się stwierdzenie związków kultury z całym życiem badanej grupy, a więc uchwycenie jej kulturowej specyfiki [2, s. 11]. Aby zatem uporządkować tę terminologię na użytek niniejszej pracy, można przyjąć, iż etnografia to nauka o charakterze głównie deskryptywnym, opisująca kulturę danego ludu lub wielu ludów, podczas gdy etnologia jest przede wszystkim dyscypliną o charakterze uogólniającym i porównawczym.

W początkach XIX w. Joseph Strutt stwierdził: „Nie można sprawiedliwie ocenić charakteru jakiegokolwiek narodu bez zbadania, jakiego rodzaju sporty najczęściej uprawiają jego przedstawiciele” [23, s. 182].

Wielu autorów zajmujących się kulturami narodów i grup etnicznych wymienia język, religię, teren jako wyznaczniki tożsamości narodowej. W starożytnej Grecji również warstwy chłopskie tworzyły kulturę własną poprzez „... obudzenie się do życia kulturalnego z dotychczasowej izolacji, stały się jednym ze współtwórców życia narodowego” [10, s. 135]. Jak widać, należałoby dołączyć do wartości wyznaczających etniczność również sport. Udowodnił on bowiem, jak ważną rolę odegrał w określeniu etnosu antycznych Greków. Również historia wielu narodów europejskich pod okupacją zaborców dokumentuje wielki wpływ sportu na konsolidację poczucia narodowego [23, s. 184-185].

Biorąc pod uwagę, iż mniejszość białoruska w dużej części zamieszkuje wieś bądź jest pochodzenia wiejskiego, tłumaczy to w pewien sposób mniejsze zainteresowanie wartościami kultury fizycznej.

Wojciech J. Burszta na temat świadomości narodowej uważa, że jest to nakładanie się w czasie dziedzictwa przeszłych doświadczeń i narodowej teraźniejszości [3, s. 47]. One to formułują pewien „system idei, znaków, skojarzeń, sposobów zachowania i porozumiewania się”, wyznaczających kulturę narodu [8, s. 16].

Ludność białoruska na Białostocczyźnie przez wieki wykształciła własne, specyficzne niekiedy sposoby zachowań, które miały na względzie dbałość o zdrowie i higienę, sposób odżywiania się i stosunek do wypoczynku. Te doświadczenia, zdobywane przez pokolenia, nie jawiły się w świadomości szeregowego Białorusina jako znamiona kultury fizycznej. Niemniej były to ważne korelaty, odróżniające homogeniczną kulturę tej społeczności lokalnej. Nie zwracano często uwagi na kulturę fizyczną, uznając ją za coś niepotrzebnego, zbytecznego, a nie za niezbędną część życia „…jawi się ona [kultura fizyczna] jeszcze ciągle jako mało istotna, drugorzędna dziedzina kultury, hobby bądź rozrywka, która może, ale niekoniecznie musi, być elementem sposobu życia. Toteż w zasadzie rozumie się ją w kategoriach autotelicznych czy hedonistycznych, a nie w kategoriach konieczności czy obowiązku” [18, s. 14].

Niestety, „rozszerzający się wpływ środków masowej komunikacji, migracja ludności wiejskiej do miast, pojawienie się nowych grup społecznych wiązały się z przenoszeniem na wieś nowych wzorów kulturowych. Przedstawiciele nowej generacji wiejskiej inteligencji, chłoporobotnicy oraz uczniowie szkół średnich adaptowali miejskie formy sportu do wiejskich warunków” [14, s. 255].

Nastąpiło zderzenie dwu sposobów pojmowania nowej rzeczywistości. Różnice kulturowe występujące między wsią i miastem sprawiają, że ten wycinek kultury charakteryzował się do niedawna (a może i do dzisiaj) zgoła innymi wartościami uznawanymi przez tę ludność. Niebagatelne znaczenie mają tutaj różnice w warunkach społeczno-bytowych. Zwraca na to uwagę Bogdan Kunicki: „Udział w kulturze fizycznej determinują przede wszystkim czynniki natury ekonomicznej (sytuacja materialna wraz z jej pochodnymi) oraz kulturowej; pod obydwoma względami klasy poważnie się zawsze różniły” [21, s. 175]. Sytuacja materialna wsi białostockiej w przeszłości, jak również w wielu przypadkach dzisiaj, nie pozwalała na powszechny udział jej przedstawicieli w kulturze fizycznej. Zostawiała jedyną furtkę uczestnictwa: własne, często niepowtarzalne sposoby „sportowania”.

Drugim czynnikiem warunkującym uczestnictwo w kulturze fizycznej tej grupy etnicznej są tradycje. Poziom aktywności owej grupy jest również uwarunkowany jej stylem życia, przekazywanym z pokolenia na pokolenie. W dzisiejszym rozumieniu tradycje sportowe w tej społeczności praktycznie nie istniały, w odróżnieniu od klas wyższych [21, s. 175]. Wielość zajęć fizycznych w gospodarstwie powoduje inne podejście do sportu czy czynnego wypoczynku.

Powodowało to w tradycyjnych społecznościach wiejskich odchodzenie od „...zakodowanego przeświadczenia, że wykorzystanie czasu wolnego na urlop, rozwój własnych zainteresowań czy tym bardziej sport mieści się w „kategoriach niemoralnych” [14, s. 254].

W opracowaniu tym ukazano szereg elementów mających przemożny wpływ na życie całej populacji tego społeczeństwa. Celem jest także ukazanie istnienia określonych elementów takiego systemu zachowań, wartości i wzorów przyjętych przez badaną zbiorowość, które odróżniają kulturę fizyczną mniejszości białoruskiej od kultury fizycznej ludności polskiej. Jak wspomina bowiem Zbigniew Krawczyk, „…upowszechnianie się pluralistycznego modelu kultury i stylów życia odzwierciedla się w tezie, jedność w różnorodności”. Znaczy to, że obok procesów unifikacyjnych, w kulturze narastają zjawiska różnicujące [17, s. 12].

Przedstawiono w tym opracowaniu także sposoby spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież. Jest to ta część społeczności, która z racji swych praw ma największą możliwość wykorzystania czasu wolnego.

Ciężka praca fizyczna w gospodarstwie była udziałem nie tylko osób dorosłych, lecz również dzieci i młodzieży. W zależności od wieku, każde dziecko miało swoje obowiązki, które musiało wypełnić przed lub po szkole. Według wielu respondentów obowiązkiem młodszych dzieci było wiele prac w domu, obejściu, na polu, zajmowanie się dobytkiem żywym, pomoc matce itp. Biorąc pod uwagę codzienną naukę w szkole, jak i to, że „ojciec gonił do roboty”, czas wolny dziecka w dniu powszednim był raczej ograniczony. Dzieci wykorzystywały każdą wolną chwilę na gry, zabawy i wspólne spotkania, często uciekały one chyłkiem, aby choć chwilę pobawić się z rówieśnikami. Bawiono się w pobliskim lasku, nad rzeczką, w przydomowym sadzie, na pastwiskach w czasie pasienia krów i owiec. Spotykano się w grupach, „delegując” jedno dziecko do grupowego pilnowania stada.Wtedy powstało wiele prostych zabaw, które mają charakter typowo wiejski i są rzadko spotykane w kulturze spędzania czasu wolnego dzieci miejskich.

Okres powojenny wsi białostockiej to nikły dostęp do dóbr cywilizacyjnych. Ubóstwo tego środowiska, częściowy brak elektryfikacji, mała mobilność ludności wiejskiej, homogeniczność tego społeczeństwa, to wszystko w dużej mierze decydowało o sposobie zachowań i rodzajach zabaw. W rozmowach zadawałem badanym często pytania o gry i zabawy, które miały miejsce uprzednio i dziś. W wywiadach z nauczycielami, którzy przeszli już na emeryturę, pojawiały się stwierdzenia typu „…wie pan, po wojnie to nasza szkoła była maleńka [wieś Kleszczele] kierownik szkoły i jeden nauczyciel. Ani ja, ani kolega nie byliśmy wuefistami. Brało się dzieci przed szkołę, a one się bawiły, biegały, grały w to, co ich dziadkowie i rodzice. To, co ja znałem z dzieciństwa, to im mogłem przekazać. Przecież piłek, boisk nie było”. Miał miejsce naturalny przekaz z pokolenia na pokolenie, wzory zachowań ustalone były od wielu lat. Dziecko nie oczekiwało nowości, ponieważ nie było ani mechanizmów, środków, ani osób mogących przekazać nowinki. Zmiany nastąpiły w momencie przybycia do szkół „fachowców” z zakresu kultury fizycznej. Pojawiła się rozgrzewka zamiast zabaw, piłka zamiast tradycyjnych gier, metodyka zastąpiła naturalną organizację zabaw wypracowaną przez wieki. Mała wiejska szkoła nie spełniała już warunków nowoczesnego procesu edukacji. Pojawiły się więc szkoły zbiorcze, w których tradycyjne zabawy nie miały już miejsca, a więzi międzyludzkie zostały w dużej mierze przerwane.

Brak dostępu do sprzętu sportowego powodował, że praktycznie każda rzecz znaleziona w gospodarstwie mogła być użyteczna i mogła znaleźć zastosowanie w zabawie. Dzieci w swoich zabawach naśladowały często zachowania dorosłych, wszechobecną przyrodę. Dominowały tutaj gry terenowe, zabawy na świeżym powietrzu, dające możliwość nieograniczonego wyżycia się ruchowego [12, s. 167].

Zabawy najmłodsi organizowali sobie sami, gdzie musieli wykazać się innowacją i pomysłowością. Nowe gry sportowe były przedstawiane w gotowej formie przez nauczyciela wychowania fizycznego. Tutaj istniały już zasady, przepisy wymyślone przez innych, niezmienialne.

Przedstawiam poniżej szereg zabaw, które istniały bądź istnieją jeszcze na badanym terenie. Na skutek wspomnianych już przyczyn niektóre z nich zanikły, inne mają zastosowanie po dzień dzisiejszy w niezmienionej lub zmodyfikowanej formie.

Bogactwo, różnorodność i specyfika gier i zabaw stanowi niewątpliwie ważny element kultury narodowej, jako czynnika mającego wpływ na zachowanie świadomości narodowej tej społeczności. Wincenty Okoń stwierdza, że poprzez zabawę „dziecko staje się mimowolnym spadkobiercą tych zdobyczy i osiągnięć, do jakich wzniosło się jego najbliższe otoczenie”, określając to jako „dziedziczenie społeczne” [30]. Zabawy i gry wsi białoruskiej, od dzieciństwa, przez okres młodzieńczy, dorosłość aż do wieku podeszłego, były i są stale obecne w życiu tej mniejszości. W każdym z tych okresów pełniły i pełnią określone funkcje, stanowiąc bodajże najszersze pole uczestnictwa Białorusinów w kulturze fizycznej. Powstawały one w zamierzchłych czasach jako reakcja człowieka na otaczającą go rzeczywistość. Związane były najczęściej z obrzędami magicznymi służącymi obłaskawianiu niezrozumiałych sił natury, zjawisk atmosferycznych, z naśladowaniem zwierząt czy też procesów pracy ludzkiej. Z upływem czasu traciły swoje utylitarno-praktyczne znaczenie na rzecz walorów estetycznych i hedonistycznych, i były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Wiele z dawnych zabaw zostało już zapomnianych, pozostawiając po sobie jedynie nazwy.

Najstarsze gry i zabawy powstawały w dużej mierze w sytuacjach związanych z podpatrywaniem zachowań zwierząt oraz ptaków domowych i dzikich. Do zabaw takich należą: wouk, miadźwiedź, pastuch i wouk, husi (gęsi), kaza, żurawiel. Inna grupa zabaw wywodzi się z obserwacji codziennej pracy w gospodarstwie. Są to takie zabawy jak: prosa, lon, konopielki, mak mlinok (młynek).

Duża część zabaw związana jest z białoruskim kalendarzem świątecznym. Należą do tej grupy: gałgatucha lub bogatyj wieczar (bogaty wieczór), szukanije wiasny, igra w jajca (gra w jajka), pryistraiwanije chaty, nocz kupały (noc świętojańska), chodżenije z kazoju.

Swoistą grupę stanowią gry wiosenne, takie jak: szukanije wiasny, wołoczebniec (włóczęga), wodzenije i chawanije strieły (wodzenie i chowanie strzały), tydzień rusałek.

Istnieją również zabawy i gry o bliżej nie wyjaśnionej etymologii, powstałe często z kombinacji zabaw tradycyjnych z poznanymi w szkole bądź przyswojonych z innych kultur. Można zaliczyć do nich: koleso(kółko), podbijaniec, siłowanie się na rękę i zapasy, miaczyk (piłka), szczudła,łapta (odmiana naszego palanta), guśtawki (huśtawki), wodżenije kolesa (prowadzanie koła), krutiołki (kręciołki). Chciałbym przybliżyć tutaj niektóre z nich, a przede wszystkim te, które zachowały się dokładnie w pamięci ludności białoruskiej i należałoby je utrwalić. Przedstawiam również zabawy, które są wykorzystywane do dziś, wydają się być swoiste dla tej mniejszości i często nie mają odpowiednikaw znanych zabawach innych regionów kraju.

Również starsza młodzież i dorośli mieli swój czas wolny, który wykorzystywano w sposób czynny. Zbierano się zazwyczaj raz na tydzień, głównie w soboty i niedziele. Spotykano się w ustalonym miejscu, na ławeczce, na łące w pobliżu rzeki i opowiadano sobie wymyślone i zasłyszane opowieści, bajki.

Wśród społeczności wiejskiej zamieszkującej tereny pogranicza polsko- -białoruskiego widać do dnia dzisiejszego tradycyjny podział na mężczyzn i kobiety. Wieczorem dziewczęta i kobiety chodziły z kądzielą na tzw. „Wieczarynki” (Wieczorynki, Wieczorki). Dziewczęta za dnia umawiały się, do której chaty przyniosą swoje kołowrotki. Podczas przędzenia wełnianych nici śpiewano, opowiadano bajki, plotkowano. Dziewczęta dobierały się głównie wiekowo, w obrębie kilku chat sąsiadujących ze sobą.

Na „wieczorynkach” często pojawiali się chłopcy, płatający dziewczętom rozmaite figle, przeszkadzając im w pracy. Chowali oni przed dziewczętami wrzeciona, rozbierali kołowrotki, czym chcieli zwrócić na siebie uwagę. Dziewczęta przędąc nici, starały się wykonywać swoją pracę jak najdokładniej i najlepiej, aby wywrzeć jak najlepsze wrażenie na obserwujących je od czasu do czasu starszych kobietach. Podstawowym zajęciem dziewcząt było wyplatanie koszy, dzbanków, globusów z wikliny, łuszczenie słomy na maty, wyszywanie i robótki na drutach.

Starsza młodzież urządzała potańcówki we wsi, tzw. „Muzyki”. Latem tańczono na deskach ułożonych na świeżym powietrzu, zimą w domach. „Wystarczyła harmoszka i tańczyło się oberki, fokstrota, walce, polki”. Większość zabaw urządzano przy okazji świąt. Zjeżdżała się na nie młodzież z okolicznych wsi. Na takich „muzykach” grano najczęściej na dwu instrumentach. Była to przede wszystkim harmonia i baraban (bęben), rzadziej grano na skrzypcach. W przerwach, gdy kapela przestawała grać, siadano na ławeczkach i śpiewano pieśni, częste były przyśpiewy.

Zimą, głównie w niedziele, starsi chłopcy organizowali kuligi. Zabierano na sanie przyjaciół i dziewczęta z całej wsi. W czasie trwania kuligu, wśród żartów i śpiewów, chłopcy rywalizowali między sobą. Urządzali wyścigi, które sanie pierwsze wrócą do wsi. Nierzadko w takim wyścigu uczestniczyło 7 czy 8 sań, 20 do 30 osób. Sanie te to tzw. „suczki”, składające się z dwu mniejszych sań połączonych ze sobą. Kuligi najczęściej kończyły się ogniskami, wspólnym śpiewem i powrotem do domów z zapalonymi głowniami.

Przedstawione powyżej przejawy kultury fizycznej młodzieży białoruskiej w pewnej części uległy już dzisiaj zapomnieniu. Na skutek wielu zmian, które nastąpiły w latach powojennych, doszło do zasadniczych reorientacji w rozumieniu i wykorzystaniu czasu wolnego. Dotyczy to głównie młodego pokolenia, które swoją szansę starało się wykorzystać w postawie otwarcia na dobra cywilizacyjne. Lata 50. stworzyły taką możliwość nie tylko dla ludności białoruskiej zamieszkującej Białostocczyznę, lecz także dla całego społeczeństwa polskiego [4, 25, 33 ].

Socjalistyczny ustrój państwa, zapoczątkowany po 1945 r., widziany był przez mniejszość białoruską jako szansa wyrwania się z przeludnionej, ubogiej wsi białostockiej [4, 25]. Część młodej generacji znalazła miejsce pracy w nowo powstającym przemyśle, część przyswoiła sobie nowe wzory w szkole, wszystko to powodowało, że młodzież zaczęła patrzeć na „stare” wartości przez inny pryzmat. Przenoszenie „nowego” na wieś wiązało się również z innym spojrzeniem na czas wolny [28, s. 89].

Doszło do zetknięcia się „starego” z „nowym”, w wyniku czego treści tradycyjne przegrały z nowoczesnością. Niektórzy respondenci do tej pory otwarcie przyznają, że było to w pełni świadome przejmowanie nowych wzorów, które nobilitowały ich w oczach własnej społeczności, dawały możliwość wtopienia się w obce środowisko miejskie. Wykształcony już po wojnie starszy nauczyciel powiedział: „Myśmy chcieli to wszystko nowe, to dawało nam szansę, bo co ...mieliśmy dalej babrać się w ziemi, przecież nas w domu była kupa”.

Wielki wpływ na tę społeczność, głównie w okresie świąt, ma religia prawosławna, która w wielu przypadkach warunkuje jej sposoby zachowań. Tak jak w dzień powszedni wieś pustoszeje, każdy idzie do swoich obowiązków, tak dzień świąteczny jest okazją do spotkań, zabaw, wspólnego przeżywania niezwykłego czasu. Religijność Białorusinów jest przykładem ludowej kultury religijnej, łączącej chrześcijaństwo i tradycyjne pierwiastki wierzeń oraz norm moralnych opartych na łączności tegoż chrześcijaństwa z siłami przyrody [34]. Białostocczyzna jest regionem, w którym, oprócz prawosławnego ludu białoruskiego, żyją także wyznawcy innych religii. Obok ludności katolickiej na tych terenach mieszkają potomkowie Tatarów osiadłych przed wiekami, a wyznających islam. Wierni wyznania katolickiego i prawosławnego obchodzą w zasadzie te same święta, z tym że kościół grekokatolicki posługuje się kalendarzem juliańskim. Wzajemne współżycie wiernych tych dwu kościołów, biorąc pod uwagę 250-letni okres istnienia Kościoła unickiego, spowodował wzajemne ich oddziaływanie. Również tradycje słowiańskie spowodowały istnienie wspólnych pierwiastków w obrzędowości ludowej społeczności prawosławnej i katolickiej.

Doroczny rytm świąt, wyznaczony przez kalendarz religijny, sprzężony był z okresowymi zajęciami społeczności wiejskiej. Powtarzający się od wieków rytm pracy na roli, począwszy od wiosny aż po jesień, od siewu po zbiory, wyznaczał czas pracy i odpoczynku, dnia codziennego i świąt. Święta to nie tylko czas modlitwy, lecz również odpoczynek, zabawa a także czynności rytualne, które związane były z przewidywaniem urodzaju, pogody, pomyślności swoich najbliższych.

Problem istnienia specyficznych zabaw i gier ruchowych badanej mniejszości narodowej wymaga jeszcze jednej odpowiedzi. Istotne jest ustalenie, jakie jest podłoże kulturowe tej zbiorowości ludzkiej. Zasadne byłoby znalezienie odpowiedzi na pytanie: Czy odmienności kulturowe mniejszości białoruskiej mają swoje korzenie w „kulturze etnicznej” czy też w „kulturze ludowej”?

Wydaje się, że kultura ludności białoruskiej wywodzi się z nurtu plebejskiego. Podobnie ocenia Białorusinów w Polsce Iwona Kabzińska, mówiąc, że oprócz języka i religii korzenie chłopskie są wartością wyznaczającą ich odmienność narodową (u Polaków mieszkających na Białorusi wyznacznikiem tożsamości jest język, religia i pojęcie szlachcica) [11,s. 253]. Przecież podstawowym zajęciem ludności białoruskiej była uprawa roli, a więc wytwarzanie podstawowych środków do życia. Wynikały z tego główne wyznaczniki ciągłości ich kultury. Było to uzależnienie od warunków przyrodniczych, rodzinnego charakteru pracy na roli, związków rodzinnych, wiedzy, wierzeń, czy wreszcie interpretowania świata zewnętrznego (mało wytłumaczalnego obiektywnie) [5, s. 89]. J. Szczepański stwierdza wręcz, że to właśnie „...chłopi byli klasą kulturotwórczą, a przecież oryginalna twórczość w zakresie sztuki plastycznej, muzyki, pieśni, tańca, obyczajów, architektury, zdobnictwa, haftów i strojów posiadała kolosalną doniosłość dla rozwoju kultury narodowej” [35, s. 56]. Konkretne sytuacje życiowe tej ludności, takie jak zamieszkiwanie w małych osadach, przeważnie samotniczych, rzadziej skupionych, otoczonych polami uprawnymi, powodowały, że była to kultura w pełni autochtoniczna, rozwijana przez wieki i podtrzymywana przez ludność tubylczą. Sytuacja lat powojennych spowodowała zaburzenia w autonomiczności tej kultury. Główny zrąb kultury wypracowanej przez setki lat zachwiał się na przestrzeni 20-30 powojennych lat. Oczywiście szereg elementów cechujących tę kulturę przetrwało, lecz stanowią one raczej margines tradycyjnej kultury tej ludności. Wiele pierwiastków przejętych z zewnątrz spowodowało skumulowanie wartości autochtonicznych i tych obcych. Do kultury wsi białoruskiej przenikały uprzednio także wzory chrześcijańskiej kultury zachodniej. Widać również dzisiaj pewne synkretyczne treści obydwu kultur, jednak dopiero wpływ cywilizacji i globalizacja spowodowały ogromne zmiany w obrazie kultury wsi białoruskiej. Nastąpiły one głównie w sferze postaw i wartościowań, ukształtowanych u chłopa białoruskiego przez wieki. Nastąpiła gwałtowna rewolucja w kulturze nie tylko materialnej, ale i kulturze umysłowej ludności. To nowoczesne oddziaływanie na wieś, często w imię postępu, oznaczało wyrugowanie tego, co tradycyjne, ludowe, ale przede wszystkim wyrugowanie tego, co odrębne – także inne niż polskie [5, s. 90]. Nastąpiło to w dużej części za przyzwoleniem ludności autochtonicznej, która gremialnie zaczęła przejmować nowe, „lepsze” wzory zachowań. Zmianie uległ światopogląd i ustalony porządek życia chłopa. Zachwianiu uległa swoista filozofia ludowa, będąca zlepkiem nauk Cerkwi, wiedzy ludowej i całej sfery wierzeń. Wszystko to opierało się na swoistym poglądzie na świat, często niezrozumiałym, niewytłumaczalnym. To magiczne podejście do rzeczywistości było odpowiednikiem dzisiejszej, naukowej interpretacji świata. Dotychczasowa stara filozofia życiowa, kierowana nieokreśloną siłą, często nie mająca logiki, tworzyła jednak pewną całość [2, s. 82].

Dawny mieszkaniec wsi przepełniony był wieloma lękami przed siłami niezrozumiałymi dla niego, które interpretował w sobie tylko znany sposób. Zaczynanie żniw zawsze w ten, a nie inny, dzień tygodnia, „zadanie” choroby, zabiegi, które miały przynieść powodzenie w rolnictwie, wiara w moce nadprzyrodzone, to wszystko dziś nazywamy zabobonami. Dla chłopa był to jednak jego własny sposób pojmowania i przekształcania świata, którego nie mógł dotknąć, zobaczyć, a więc realistycznie wyjaśnić. Ten stary, dający pewność siebie świat, do tej pory uporządkowany, nie przystawał do nowych warunków. Dzisiejsza wiedza spowodowała odrzucenie tych swoistych doświadczeń, wierzeń, które stały się niedoskonałe, a więc i niepotrzebne, chociaż przez wieki były immanentną częścią tej kultury. Obiektywna wiedza, wytłumaczalna naukowo, dająca praktyczne umiejętności, z jednej strony opanowuje młode pokolenie, z drugiej strony napotyka opór starszej, tradycjonalnej części środowiska. Walka tradycyjnych wartości z nowoczesnością w środowisku wsi białostockiej powoduje gwałtowne kurczenie się świata starego na rzecz ekspansywnego świata cywilizacji. Wartości wypracowane przez pokolenia są podważane przez świat epoki industrialnej, wszechobecnej nauki i techniki. Tradycjonalistyczny, nie umiejący poruszać się w nowych warunkach, chłop, któremu burzy się ustalony porządek życia, stoi na przegranej pozycji. Początkowo opornie przyjmuje technikę. Widząc jednak konkretne efekty jej zastosowania, przemienia się powoli z chłopa w rolnika, zmienia ustalone normy, wzory zachowań. Kryzys tradycyjnej kultury białoruskiej łączy się nierozerwalnie z kryzysem kultury chłopskiej i miejmy nadzieję, jak mówi J. Szczepański, że kultura chłopska dysponuje jeszcze siłami mogącymi unieść tę kulturę [35, s. 61].

Czy przedstawione tradycyjne przejawy zachowań ruchowych ludności białoruskiej mają szansę przetrwać, czy będą jedynie spisane, a w rzeczywistości zapomniane? Czy mają podłoże chłopskie, czy wypływają z wartości etnicznych? Bogdan Kunicki stwierdził, „że kultura fizyczna zawsze nosiła na sobie piętno różnorodnych podziałów etnicznych, rasowych, kulturowych” [21, s. 169]. Analizując genealogię poszczególnych dyscyplin sportowych, możemy stwierdzić, jakie są ich korzenie. Wiele przejawów kultury fizycznej stworzonych zostało w tzw. klasie próżniaczej, a więc w klasie dysponującej czasem wolnym. W pierwszym rzędzie rozwój kultury fizycznej związany był z arystokracją, później z burżuazją, a w dalszej kolejności dopiero z klasą robotniczą. Pierwsze stowarzyszenia sportowe pojawiły się na bazie mieszczaństwa lub jako kluby robotnicze. Wieś praktycznie nigdy nie wytworzyła własnych stowarzyszeń sportowych [16, s. 38-39].

Styl życia ludności wiejskiej, związany z pracą, jako wartością najwyższą, powodował, że sfera czasu wolnego miała konotację negatywną, kojarzoną z próżniactwem [29, s. 322]. Ludność ta odrzucała w zasadzie sport, zadowalając się ludowymi formami gier i zabaw ruchowych, nie wprowadzając własnych oryginalnych wartości do nowożytnej kultury [24, s. 172].

Inne stosunki międzyludzkie panujące na wsi, specyficzne formy organizacji społeczności wiejskiej utrudniały przejmowanie wzorów miejskich, nie mających zastosowania na wsi [39, s. 185]. Głęboko zakorzeniony kult pracy powodował nikłą możliwość zaadaptowania się elementów kultury czasu wolnego i rozrywki do modelu kultury wiejskiej [17, s. 90].

Przez długie lata widoczny był brak na wsi jakiejkolwiek zautonomizowanej kultury fizycznej, a jedynymi jej przejawami były tradycyjne sposoby spędzania czasu wolnego. Zachowania codzienne ludności dorosłej skupione były wokół problemu higienizacji, zachowania zdrowia rodziny. Dzień powszedni wypełniony obowiązkami pozostawiał niewielki margines czasu wolnego. Zwraca uwagę na ten problem W. Nowak: „powstaje kolejny paradoks w sposobie życia rodzin chłopskich: rozwój gospodarki hamuje możliwość zwiększenia i wykorzystania czasu wolnego, który jako oddalający się, staje się tym bardziej pożądany” [29, s. 322-323]. Na wsi zazwyczaj dopiero po zakończeniu codziennych obowiązków rozpoczynało się życie towarzyskie. Ludność białoruska cieszyła się czasem wolnym przede wszystkim w okresie trwania świąt.

Przejawy działalności w zakresie kultury fizycznej dzieci wskazują na ludowe pochodzenie zabaw i gier. Prostota organizacji oraz wykorzystanie najprostszych przyborów i przyrządów są tego najlepszym przykładem. Wykorzystanie ziaren fasoli, dostępnego w gospodarstwie drewna, żerdzi, obręczy od beczki czy wreszcie koła od wozu wskazują na wiejskie korzenie tych zabaw. Z drugiej strony wykorzystywanie ich było koniecznością biednej społeczności wiejskiej, która nie miała dostępu do bogatszej infrastruktury sportowo-rekreacyjnej. Znamienne jest także wykorzystywanie do zabaw łąk, lasów, rozlewisk w czasie zimy, nierówności terenu, a więc tych elementów przyrody, które w większości są niedostępne w mieście, a z którymi ta ludność była związana. Są zabawy, w których dominuje rywalizacja i siła fizyczna, która jest tak niezbędna w życiu codziennym wsi. Mocowanie, pierwszeństwo w sprawności fizycznej widoczne jest nie tylko wśród młodzieży, lecz również, a może przede wszystkim, wśród mężczyzn [21, s. 175]. Kolejnym przejawem spędzania czasu wolnego przez dzieci są zabawy w czasie świąt. Boże Narodzenie, Wielkanoc, święto kupały (noc świętojańska) dawały możliwość wyżycia się całej społeczności wiejskiej.

Okres powojenny spowodował zmiany w sposobie spędzania czasu wolnego przez ludność wiejską pogranicza polsko-białoruskiego. Lata 50. przyniosły rozwój sportu LZS-owskiego, który diametralnie zmienił nastawienie do czasu wolnego. W raporcie o kulturze fizycznej w Polsce Zbigniew Krawczyk zwraca uwagę na instytucjonalny charakter sportu na wsi. Dominuje tutaj szkoła jako podstawa uczestnictwa dzieci i młodzieży w kulturze fizycznej oraz wkraczające na wieś koła LZS [19].

Pomimo tych nowinek kultura fizyczna na wsi pozostaje odmienna, inaczej rozumiana [14], ale przede wszystkim czego innego się od niej wymaga. Sport postrzegany jest tutaj często jako możliwość awansu społecznego, kariery, wyrwania się ze środowiska [ 21, s. 176; 31, s. 246].

Wielu respondentów, z którymi miałem możność prowadzić rozmowy, wyrażało odczucie, że odmienność nie jest mile widziana przez ludność polską. Lata powojenne nie sprzyjały manifestowaniu swej odmienności kulturowej. Oficjalne twierdzenie, że jest się Białorusinem, często przysparzało, jeżeli nie kłopotów, to niechęci wśród pewnej części społeczeństwa. Powyższy przegląd literatury i badania własne pokazują, że przejawy kultury fizycznej tej mniejszości wywodzą się głównie z chłopskich korzeni, mają swą genealogię w wielowiekowej tradycji ludowej.

Zamknięta, samowystarczalna społeczność białoruska wytworzyła szereg przejawów kultury fizycznej nie obserwowanych w innych społecznościach wiejskich naszego kraju. Dotyczy to zarówno niektórych zabaw i gier dzieci w dniu codziennym, spędzania czasu wolnego przez młodzież, higieny indywidualnej i społecznej, jak i zachowań codziennych i odświętnych ludności dorosłej. Wnioskować z tego więc należy, że wartości i wzory zachowań w zakresie kultury fizycznej ludności białoruskiej na Białostocczyźnie stanowią również elementy kultury etnicznej.