Akta Braci Czeskich

Bracia Czescy to ruch religijno-społeczny, który rozwinął się w połowie XV w. w Czechach w środowiskach plebejskich jako kontynuacja radykalnego kierunku w husytyzmie. Fundamentem ich ideologii było potępianie organizacji państwowej i feudalnego porządku społecznego. Pierwsza gmina Braci została założona we wsi Kunwald w 1457 r. we wschodnich Czechach. Dziesięć lat później Bracia Czescy utworzyli odrębny kościół pod nazwą Jednota Bracka. Jego członkowie odrzucali ceremonie kościelne i większość sakramentów.

Duchowieństwo Jednoty pochodziło z wyboru. Bracia Czescy propagowali surowe życie na wzór pierwszych chrześcijan, krzewili kult pracy fizycznej, przestrzegali zakazu posiadania dóbr, piastowania urzędów państwowych i uczestniczenia w wojnach. Potępiali użycie siły, nie nawoływali jednak do czynnego oporu wobec władzy państwowej. Z czasem, gdy w skład gmin Braci Czeskich zaczęli wchodzić zamożniejsi mieszczanie i szlachta, antyfeudalne ostrze ich ideologii uległo stępieniu. Mimo to byli prześladowani przez sprawujących władzę w Czechach Habsburgów. Schronili się wówczas m.in. Wielkopolsce. Bracia znaleźli tu protektorów wśród bogatej szlachty, prowadzącej walkę z przywilejami duchowieństwa. Czołową rolę odgrywały rody Leszczyńskich, Ostrorogów i Górków. Pierwsze grupy Braci Czeskich pojawiły się w Wielkopolsce w drodze do Prus Książęcych w połowie XV w. Wobec braku przychylności ze strony, usiłujących ich sobie bezwzględnie podporządkować, luterańskich władców Prus Bracia Czescy zaczęli osiedlać się ostatecznie w Wielkopolsce i na Śląsku. Zostało założone wówczas biskupstwo Jednoty na prowincję wielkopolską. Jego siedzibą był Ostroróg. Z czasem głównym ośrodkiem Braci stało się Leszno. Wspierał ich tu wielkopolski możnowładca Rafał Leszczyński. Rola Leszna wzrosła po połączeniu w l. 30. XVI w. Jednoty z Kościołem kalwińskim. Przyjęto wspólną nazwę Kościoła ewangelicko-reformowanego. Liczyła ona trzy gminy. Przywódcą gminy czeskiej był cieszący się europejską sławą reformator szkolnictwa Jan Amos Komeński (Komensky).

W czasie najazdu szwedzkiego na Polskę Bracia Czescy sprzymierzyli się ze Szwedami, co przyniosło im utratę poparcia ze strony szlachty polskiej. Odebrano im majątki. Znaczenie Braci Czeskich zostało mocno ograniczone, aczkolwiek formalnie ich odrębna organizacja w dwóch gminach (polskiej i niemieckiej) przetrwała do 1817 r. Wtedy to w kilkanaście lat po upadku Rzeczypospolitej król pruski przeniósł siedzibę konsystorza Kościoła ewangelicko-reformowanego do Poznania.

Wytworzone przez gminy Braci Czeskich w Ostrorogu i Lesznie archiwalia znalazły się w 1881 r. w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Były one uszczuplone jedynie o część spuścizny po Komeńskim, która w 1842 r. trafiła do Muzeum Narodowego w Pradze. W 1918 r. archiwum Braci Czeskich przekazano do Leszna, skąd w 1944 r. zostało wywiezione w głąb Niemiec. W Lesznie pozostała drobna część wchodzącej w skład zbioru biblioteki. Trafiła ona do Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Kórniku (Biblioteki Kórnickiej). Archiwalia wraz z biblioteką wywiezione do Niemiec, zostały odnalezione w 1961 r. i powróciły do Archiwum Państwowego w Poznaniu. Do Biblioteki Kórnickiej przekazano natomiast większość woluminów bibliotecznych zbioru. Opracowanie zespołu archiwalnego "Akta braci czeskich w Wielkopolsce", liczącego 2651 jednostek archiwalnych, ukończono w Archiwum Państwowym w Poznaniu w 1977 r. Decydującą rolę w opracowaniu zespołu odegrała, będąca równocześnie autorką wstępu do jego inwentarza, dr Janina Bielecka. (Andrzej Choniawko, Joanna Zaremba-Stanulewicz)

Wg. Polska.pl; Bracia Czescy